G̃uaiguingue

G̃uaiguingue

G̃uaiguingue (karaiñeꞌẽme: urutaú, lasioñe'ẽ: Nyctibius) guyra pyhare opurahéi asýva oikévo kuarahy.

Urutau Nictibius griseus, g̃uaimingue térã g̃uaig̃uingue (g̃uaig̃ui-angue) oje’e avei chupe. Péicha oje’e chupe pyhare oñe’e jave ha’etévaicha ku ojahe’óva, opurahéi asýgui. Amérika tuichakue jajuhu urutau. México guive Argentina peve. Ha opa tetã rupi oñemombe’u káso mba’éicha vaekuépa raka’e kuñataĩ oikóramo g̃uaig̃uingue.

G̃uaig̃uingue oñepyrü opurahéi kuarahy oike rire, ha ñahendu ova ha ovaha ohóvo. Ipurahéi oso-oso ohóvo he’ívo “hu–hu- hu–hu”, pe ipaha oĩ octavádo upe oñepýrũ ndive, ha oguejy ohóvo. Ja’éntena oñepyrüha nóta La-pe mba’e, ha La-pe jey opa, ipyrusuvénte. Uru niko guyra oĩva umi Odontophoridae hérava apytépe. Karaiñ'ẽme oje'e chupe codorniz. Ojogua ryguasúpe ha upévare péicha héra: uru guasu. Tau katu niko póra, karaiñe'ẽme espíritu. Ikatu ja'e urutau he'iseha uru jarýi guarani paraguáipe.

Napeteĩchapái opurahéi hikuái, oĩ opurahéi po’ivéva ha oĩ opurahéi pyrusuvéva, ha oĩ avei opurahéi joavypáva. Ro’y jave ha’etévaicha ku ováva hikuái, oho hakuveha gotyo, jepe umi oikuaáva he’i ndapeichaiha, opytapanteha hikuái hekohápe. Arakue oke ha hasy ñandéve jahecha. Oguejy ha oñemohenda yvyrarakã piru apýpe ha upégui ndoku’éi pytũmeve.  Omboty hesa ha nomýiri, ojogua yvyrarakã pehẽnguépe. Ha’e ndahaguéi puku-puku ijuru yképe kuchu’iguyguýicha, ha ombo’a jave, peteĩnte hupi’a.

Karaiñe’ẽme heta héra. Oje’e chupe: ave bruja, guajojó, pájaro fantasma, pájaro bruja, kakuy, pájaro estaca, ayaymama, dormilón ha vieja del monte.

G̃uaig̃uingue káso

Petei jey ndaje raka’e, Perú-pe ou mba’asy vai peteï puéblope ha oñepyrũ omano umi upepegõ Upépe oiko peteĩ kuñakarai imemby mita’i mokõiva. Ohechávo omanombataha ohóvo hikuái, upe kuña oguera imemby mokõimi ha oheja ka’aguýpe ani hag̃uátei omano chugui. Ojuhu peteï ykua yvu hesakáva, pira hetahápe. Ijerére katu oĩ opaichagua yvyra hi’áva. Tuicha ñembyasýpe oheja upépe imemby, oikuaágui ndohechamo’ãveimaha chupekuéra, ha ojevy hógape.

Umi mitã ovy’a, ojahu, oñombojaru hamba'e ha ho’u yva ojuhúva. Pytüũvo ohóvo katu oñepyrũ oheka hikuái isýpe. Ndojuhúimarõ, osẽ oho hikuái oheka ka’aguýre ha upe rupi okañy. Tasẽme oiko hikuái, ha he’i: “Mba’éreiko ñande ndaikatúi ku guyráicha ñapu’ã javeve jaha jaheka mamáme”.  Ka’aguy jarýi katu ohendu chupekuéra ha oiporiahuvereko. Omoingo umi mokõigui guyra. Oveve opu’ã hikuái ha oho mamo oiko haguépe. Og̃uahévo, ohecha omanombaitéma hague umi upépe oikóva. Upe guive ndaje, ovevehápe oiko hikuái ágotyo pégotyo. Ikane’õvo oguejy yvyrarakäre ha upeégui hasẽ asy isy rekávo “ayaymamá, ayaymamá” (ay, ay, mama).

Oiko vaekue ndaje raka’e Argentína-pe peteĩ mitakuña iñañáva, oguereko asy ha oñemboharáiva ikyvýre. Peteĩ jey, ikueráiguima heindýgui, pe mitakaria’y ogueraha hendy ka’aguýpe ha ohupi yvate porã. He’i chupe oha’arõ hag̃ua chupe, ohótagui sapy’ami eíra rekávo. Oguejykuévo katu, oikytïmbaite umi yvyra rakã ha opyta heindy pe yvyra máta ru’ãme. Ndouvéivo ikivy, pe mitakuña oñepyrũ okyhyje, oñemoĩ hasẽ ha osapukái “Kakuy turay”. Péicha ndaje héra raka'e ikyvy.

Guajojo ndaje raka’e peteĩ mitakuña neporãva oiko vaekue Bolivia-pe. Itúva katu ava paje vaekue, ha oikuávo tajýra iñakärakuha oikóvo peteĩre, osẽ ojuka itajýra kichihápe. Pe mitakuña oikuaávo mba’épa itúva ojapo, tuicha ipopchy hendive. He’i omombe'utaha opavavépe, maymáva oikuaa hag̃ua hembiapo. Ha ani hag̃uátei avave oikuaa, ojere itúva omoingo itajýra guyrápe. Hasẽháre upéi ojahe’o oikóvo, ha ndaje hasẽ ñehendúrö, heíse oĩtaha omanóva, ha opa umi ohendúvape oho vaitaha.

Oiko vaekue ndaje Paraguái-pe peteï kasíke itajýra porãva. Pe kuñataĩ katu nopenái avavére, ndaipórivaicha omyakãrakúva chupe. Itúva ojepy’apýgui ohenói opa umi karaikuete ha umi iñanrandúvape oikuaa hag̃ua mba’épa ikatu ojapo. Peteĩ ava paje osé he’i iporãha vaerã ohenóiramo hikuái Tupä-me jahecha ndaikatúipa ha’e oipytyvõ kasíkepe.

Ára ohasa rire, og̃uahẽ sapy’a ijapytepekuéra peteĩ rrúvio sarovy. Maymávante ohecharamo chupe, ha pe kuñataĩ ohechávo chupe opyta itavyete hese. Itúva ohechávo upéva ohenoimba jey karaikuérape, ha umíva he’i chupe pe kuimba'e Tupã remimbouha. Vy’a guasu nde’áva oiko omendávo pe kasíke rajy.

Ha ova hikuái hógape vy’apópe ha oiko oñondie. Upéi katu pe kuña ohechakuaa iména osévo jepi oho omba’apo, kuarahy oikévo ae ouha hógape. Pe kuña oporandu iménape mba’érepa péicha ojapo. Iména he’i chupe, “Amombe’úta ndéve mba’érepa péicha ajapo. Animo’ãnteke emombe’u avavépe. Cháke remombe’úrö ndikatumo’ãvéima aju ne rendápe”. Omombe'u hembirekópe ha’e kuarahyha, ha arakue oikoha yvypóraicha.

Ko’émbami rire, og̃uahẽ sapy’a isy pe kuña rógape. Ha oporandu chupe ohechaporãpa ha’e mba’éichapa iména oiko. Opukavýnte ha’e ha omaña kuarahýre. Isy oporandu jey voi chupe, ha upépe omombe’u isýpe upe iména he’i vaekue chupe. Upéi og̃uahẽ pyhare ha iména ndojekuaái mamove. Upépe imandu sapy'a upe iména he’i vaekue chupe.

Tasẽpópe pe kuña osẽ oho ka’aguýpe iména rekávo. Ha oiko aja upe rupi imemby sapy’a, upe mitã osẽ itúva rupi, ojogua chupe. Pe kuña oñemoĩporãségui iménandi ojupi peteĩ yvyramátare jahecha upeguipa ndaikatui oñe’ẽ chupe. Ha yvate oĩ jave oipyso ijyva ha upépe oiko chugui guyra. Upépe opyta ojahe’o hembiayhúre oho vaekue chugui. Upevare ndaje Paraguáipe, pyhare ho’ávo ñahendu urutau ojehe’óva hembiayhúre.

Oñemombe'u avei peteĩ káso he'íva yma européo kuéra og̃uahẽ mboyve Paraguáipe ndaje, peteĩ kuñataĩ Uru hérava iñakãvai hague Kija rehe ha nosẽporãi hague chupekuéra hembiayhu.

Carlos Guido y Spano ohai vaekue iñe'ẽ poty hérava Nenia ha ojeikuaáve Lloroa, llora urutau rérape.

En idioma guarani

una joven paraguaya

tiernas endechas ensaya

cantando en el arpa así,

en idioma guaraní:

¡Llora, llora urutaú

en las ramas del yatay,

ya no existe el Paraguay

donde nací como tú ­

¡llora, llora urutaú!