Ñe'ẽpoty Guaraníme

ÑE'ẼPOTY GUARANÍME - POESÍAS EN GUARANI

1. Juan Manuel Avalos(Kangue Herrero)

Oje'e heñoihague 1840-pe, Aguai’y, Karapeguápe. Ndaha'éi ku ojekuaaporãmbáva hekovekue. Ojeherova'ekue "Kangue Herréro". Oike avei Ñorairõ Guasúpe oipysyrõvo ñane retã. Hembiapo ojekuaavéva ha'e "Che lucéro Aguai'y".

CHE LUCERO AGUAI’Y.

Che áma che señora
Najuhúi ndejoguava
Péamo nde tyvyta
Yvágare oñepinta

II
Che áma che señora
Ndajuhúi ndejoguaha
Nde resa ojajái jajái
Ni lucero nombojojái

III
Arai morotĩ poty
Opaite chembyesay
Che lucero Aguai’y
Ombojojáva kuarahy

IV
Neporã ha nepotĩ
Rehesape ha remimbi,
Opa ojeroky roky
Che lucero Aguai’y.

V
Toiko aipo ñorairõ
Tove cañón tokororõ
Nderehe che korasõ
Che rekove jepe toso

VI
Toñehẽ pe che ruguy
Tosyry che resay,
Esperanza taipoty
Che lucero Aguai’y

VII
Itriste ha ñambyasy
Oikekuévo kuarahy,
Ambojoja máske che sy
Nderehe che tupãsy

FIN...........

2.Félix Fernández

Heñoi'akue Itauguápe, 1897-me. Imitãrusu guive ohai ñe'ẽpoty guaraníme. Ha'e avei Guarani ñoha'ãnga (teatro) moñepyrũha. Ohai: "Cerro Kora", "Ñasaindýpe", "Reservista purahéi", "Vy'a'ỹ jave", "Nde ratypykua", “Tupãsy Ka'akupe", "Cherendumi María Ana".

NDE RATYPYKUA

I
Epukavymína mitãkuña che mborayhu jára
Tahechajey nde juru mboypýri nde ratypykua
Nde rova yképe ikuãme oikutuva’ekue Ñandejára
Ha ipyko’ẽmíva opyta opupu mborayhu ykua

II
Ka’aru pytũ jasy tomimbi nde rova mbytére
Ha tory rupápe toñoñañua ñane mborayhu
Tuka’ẽ ra’ãvo oñondivete tojeity ojuapére
Tojahu hikuái nde ratypykuápe upe ka’aru

III
Epukavymína mitãkuña chepy’ara’ãva
Hoy’umisetéko ipepo paráva upe ñahatĩ
Nde ratypykuápe guare ymínte oipy’ajukáva
Ha ipepo akãmínte omoakỹsete mokõi panambi

IV
Nde rova yképe ikuãme oikutuva’ekue Ñandejára,
Ha ipyko’ẽmíva opyta opupu mborayhu ykua,
Repukavymírõ mitãkuña che mborayhu jára,
Taropurahéi nde juru mboypýri nde ratypykua.

3. Emiliano R. Fernández

Heñoi'akue Yvysunu, Guarambarépe, ary 1894-me. Itúva herava'ekue Silvestre Fernández ha isýkatu Bernarda Rivarola. 1914 guive ohai iñe'ẽpoty. Oho oñorairõvo ñane retã rayhupápe Chako ñorairõme. Upe ñorarirõ aja, ary 1934-me, omendákuri María Belén Lugore. Omanókuri 15 jasyporundy 1949-me.

Ohai: "Adios trigueña resa yvoty", "Ahakuetévo", "Aháma che chína (che la reina)", "Alborada (en tu ventana)", "A mi florcita del Paraguay", "Causa neñaña", "Paraguaýpe del Paraguay", "Ko'ápe che avy'ave", "Concepción jerére", “Che lucero ñemimby", "Chepochýma nendive", "Despierta mi Angelina", "En tu ventana", "Guavira poty", "La cautiva", "La útlima letra", "Nde juru mbyte", "Noches del Paraguay", "Ñesũháme", "Oda pasional", "Primavera", "Pyhare amangýpe", "Retén-pe pyhare", "Rojas Silva rekávo", "Salud che paraje-kue", "Siete notas musicales", "13 Tujutĩ", "Yvapovõ poty", ha heta ambue ñe'ẽpoty.

13 TUJUTĨ

I
Che Papoapy regimiento
Tamoñarómente ojekuaa
Fortín Nanawa che campamento
La muralla viva oje’eha

II
Na tahupimi mano a la viséra
Ha tambojoja che mbarakami
Amongaraívo Nanawa trinchera
Taropurahéi 13 Tujutĩ

III
Aropurahéita regimiento trece
Nanawa de gloria jeroviahaite
Ha ityvyrami regimiento siete
La muralla viva mopu’ãhare

IV
Ro’atamahágui tesaraietépe
Peteĩ ko’ẽme roñeñanduka
Roheja hagua ore ra’yrépe
Pedestal de gloria oma’ẽ hagua

IX
Modelo ore pópe Tujutĩ ore réra
Mitã’i pyatã lampinokuete
Guyra ha yvytu oñesũpehẽva
Ore rovasávo ohasa jave

X
Oikove pukúva mante ogueroviáne
Regimiento trece rapykuereta
Ha létra de óropema ojeguáne
Historia pyahu ko’ẽramogua

XI
Reínte Bolivia heko ensuguýva
Ndohechamo’ãi y Paraguay
Oĩ haperãme ipopía rasýva
Trece Tujutĩ kavichu pochy

XII
Kundt-ko oimo’ãnte yvypyro
Ojuhúta ápe pire pererĩ
Ha ojepo joka gríngo tuja výro
Nanawa rokẽme ojoso itĩ

XIII
Oguahẽ jave 20 de enero
Iko’ẽha ára vierne rovasy
Ohua’ĩva’ekue a sangre y fuego
Oikepávo ápe ña Boli memby

XIV
Ko’ẽtĩ guive ore retén dos-pe
Kundt rembijokuái ndikatúi oike
Osẽgui hapére Rodolfito López
Mboka’i ratápe ohovapete

XV
Umi 105 ipo apenóva
Mbohapy hendáguio ihu’u tata
Hechapyrãmi tatatĩ ojapóva
Ñu ha ka’aguy osununumba

XVI
Ñahendurõhína guyryry oikóva
Ndaja’eivoi jaikovetaha
Ndaipóri rupi ipy’a opopóva
Tape ndojuhúiva tembiguái ava

V
Oreave avei paraguayetéva
Soldado ja’érõ urunde’ymi
Ndaha’éivante rojalavaséva
Noroikotevẽi ñererochichĩ

VI
Mi comando Irra hendive Brizuela
Mokõivevoi aña mbaraka
Ha el león chaqueño ijykerekuéra
Mayor Caballero ore ruvicha

VII
Cachorro de tigre suele ser ovéro
Mácho ra’yre machíto jey
Oime kuatiápe 20 de enero
Peneñongatu peẽ mbohapy

VIII
Oimeveva’erãku ore raperãme
Ore ra’ãrõva laurelty pyahu
Ojupi hagua umíva ru’ãme
Regimiento trece oñekuãmbopu

XVII
Ipyahẽ cañón ndosovéi metralla
Jáma mboka’i ha yvate avión
Ha ni upevérõ ndoku’éi muralla
Omoĩva’ekue Quinta División

XVIII
Ñane tĩko’õ oúvo yvytúre
Cañón ha mboka ratatĩ nengue
Ha ojo’a ári jahecha pe ñúre
Inevujoa Boli re’õngue

XIX
Ava’i akãngue ko’ápe ha pépe
Akãverakuéra omosarambi
A lo chirkaty machéte hãimbépe
Ikokuepeguáicha lo mitã okopi

XX
Péichane voi aipo añaretãme
La mba’epochy ifunción jave
Ohecha, ohendúvamante ogueroviáne
Nanawa de gloria fárra karape

XXI
Otro pitopu Nanawa de gloria
Héra opytáma mandu’arãmi
Oscribí chupe ipyahúva historia
Tamoñarõkuéra Trece Tujutĩ

XXII
Tuguyeta apytépe ou la victoria
Regimiento trece-pe opukavymi
Ága ikatúma he’i la historia
Ndopamo’ãiha raza Guarani

XXIII
Na taje’encuadrá mano a la viséra
Ha tamondoho che puraheimi
Amongaraíma Nanawa trinchéra
Ha che Regimiento Trece Tujutĩ

XXIV
Fortín Nanawa che campamento
La heroica Quinta che División
Número Trece che Regimiento
Ha solito el uno che Batallón.

4. Manuel Ortiz Guerrero

Heñoi'akue 1893-pe, Villarrica-pe. Kuruvai ojapyhy’akue hete imitãrusúpe. Ohai: "Surgente", "Nubes del Este", "Panambi vera". Omanókuri Paraguaýpe, ára 8 jasypo 1933-pe.

PANAMBI VERA

I
Panambi che raperãme
Resẽva rejeroky
Nde pepo kuarahy’ãme
Tamora’e añeñotỹ

II
Nde réra oikóva ku eíra saitéicha che hay’okuápe
Ha omohe’ẽva chéve amboy’úvo che resay
Ku ñuatĩndy rupi ñu ka’aguýre ñemoñahápe
Iku’ipáva che ánga che pópe huguy syry

III
Reguejy hagua che pópe
Aikóva anga romuña
Ha torýpe torypápe
Che áripi rehasa

IV
Panambi ndéichagua Tupã rymba poku oime iporãva
Resẽ yvytu ndive che yvotytýre ndesaraki
Remimbivérõ ko che resápe remimbipáva
Tove mba’éna nderapykuéri tañehundi.

5. Francisco Martín Barrios

Heñoi'akue San Juan Bautista-Misiones-pe, ary 1893-pe. Ijoyke’ýkuri Agustín Pío Barrios (Mangore). Hendive oikundaha tetã ambue Amérika ha Europa-gua. Heta ary oikojepe Brasil-pe. Ha’e avei upe omoñepyrũ’akue ñoha’ãnga Guaraníme. Omano Paraguaýpe ary 1939-pe. Ohai “Mariscal López”, “Tupãsy Ka’akupe” ha upe iporävéva ha’evahína “Che kuãirũ resa”.

CHE KUÃIRŨ RESA

I
Mba’eguasuetéko ko che akãme oikéva
Ajepy’apy ha ndavy’avéi
Che ke ha che páype nacherendavéi
Ndaikuaaivoínte ko chéve ojehúva

II
Kyhápe añeno jahechápa ake
Ha mantérei añemyatimói
Chepijohapa, che’yuhéi, cheremói
Ha ambojopyru kyha ha inimbe

III
Asẽ ajeity ku kapi’ipépe
Che po mokõivépe añemoakãngyta
Mbyja oĩháicha entéro aipapa
Jahechápa upéicha apyta akemi

IV
Ha pe che resa ikãmbarei
Oimentevoi ko che akã ojo’óva
Ku kuãirũ resáicha cherehe oikóva
Ñaimo’ã ohapýva pe che korasõ

V
Kokuehe aháma ahecha pa’i
Hi’ãitégui upérõ añemombe’u
He’imínte chéve “Reporohayhu
Pohã Paraguáy emendavoi”

VI
Upévako hína pe chéve ojehúva
Tupãsy memby chemoakãnundúva
Ku oguatakuévo pehechánga’u
Ha’ete ipepóva ko anome’ũ

VII
Yvoty oĩháicha okukúi hapépe
Pe humby otytýi, pe hesa omimbi,
Ha ñane enkantáva omymýiva ohóvo
Ikamisa guýpe mokõi jeruti

VIII
Hague rokyũmba pe hova yke
Hetyma kyrỹi porãite guasu
Ikambuchimípako pe ijuru
Ha’érõ ichupe “Ta’u che eirete”

IX
Apoi nde ári yvytu pepo
Che ñe’ẽnguemi tohendu ha’e
Ko che mba’asy che resa rupi oike
Ha che korasõme ojehaitypo.

6. Ramón Silva

Heñoi'akue Takumbu, Paraguaýpe, 1954-me. Ary 1993-pe, oiko chugui Licenciado Guarani ñe’ẽme UNA-pe. Ohaíma heta aranduka, péicha: "Hovere vere", "Tangara tangara" ha "Arandu ka'aty aty".

PYHAREPYTE LUISÕ NDIVE

Pyharepyte
Ho’ysãvy
Arapoteĩ oñakãity
Itĩndy, oñeno, oke
Jasy akã guasu
Resa pytã sa’yju rurupa
Opu’ã, ojupi
Ovu, ovu okaputarõguáicha
Ijapu’a hendy, ojupi oho
Arai hũ hapykuéri
Oipyho
Ojoko
Oikarãi ipepo sarambi
Volicho’ípe lo mitã
Hoy’uventehína guári
Che ajeréma che róga gotyo
Topytánte ha’ekuéra
Pyharepyte
Aguata che año peteĩ
Ka’utõre purahéi amboveve yvytúre
Tuñe’ẽ amyasãi tapére
Ha upeichaháguinte
Jaguakuéra oñarõmbajoa
Oñarõ kyhyje
Oñaro agui
Ju’ikuéra ayvu okirirĩmbaite
Tapepo’i rire káncha mbytépe
Ahendu
Sapukái po’ívaicha
Guahu guasu che añuã
Amondoho turuñe’ẽ
Purahéi opa’ã
Amokõ tendy
Pirĩ ojupi mbeguemi che retymáre
Napenaigua’u
Aguata mbegueve
Upéi ahechámakatu
Ahechámakatu
Mba’ehũ guasu ojapajeréiva
Opyta, cherechávaicha
Oguapy ñeno
Hesa guasu
Hesa po vera hendy sa’yju
Yvytu ro’ysã peju po’i
Che rova heréi
Che aho’i nero
Amaña che jerére
Mavavéva ndaipóri, che añoite
Añemondyinunga
Amokõ tendy ha opa’ã che hay’ópe
Chepytỹ
Añembotavy
Chéko karia’y ndaipóri kyhyje
Mba’éguipiko akyhyjéta
Amaña yke
Jaguánteko ha’e chejupe
Aturuñe’ẽ teĩteĩ
Aguata mbegue kyhyje
Aguata mbegueve
Añemboja
Mba’ehũ guasu cherechávaicha
Opo
Opu’ã
Apyta
Ou
Jaguaita hapykuéri
Ajera, ajera
Oúko
Cheruguaitĩta
Oñemboja
Ohasase che rakãmbykua rupi
Amboty
Chepirĩmbaite
Ojupi to’ysã ratã che retére
Ajetyvyro
Aguatase
Cheratãmbaite
Che py oñeñapytĩ yvýre
Apukase
Cherasẽse
Añanise
Akuaruse
Asapukaise
Che resa osẽ okápe
Che pytuhẽ
Che ñe’ã operere, opopo, osẽse, okapuse
Añembo’e
Luisõ ojekyty che kasõre
Ajeraite
Ambovu kamisa lómo
Pejeíke che rapégui
Ajapyhara ñanandy
Ha’a
Apu’ã
Apo
Aike che rógape
Chararápe
Mbururúpe
Añemombo che rupápe
Chekane’õ sororo
Tuichaiterei añemondýi.

7. Carlos Miguel Jiménez

Heñoi'akue Pilar-pe, 1914-pe. Imítame ováma Paraguaýpe ha upéi oikókuri Buenos Aires-pe, upépe oikuaajepe José Paraguaýpe Flores, Emilio Bobadilla Cáceres, Félix Pérez Cardozo ha Agustín Barboza-pe. Omano Paraguaýpe ary 1970-pe. Hembiapoita apytépe oĩ: “Alma vibrante”, “Golondrina fugitiva”, “Mi patria soñada”, “Muchachita campesina”, “Flor de Pilar”, “Che yvoty mombyry”, “Okarayguami akä sa’yju” ha “Punta karapãme Serrato ndive”.

CHE YVOTY MOMBYRY

I
Che angapýgui aipo’o
Ko’ã mborayhu poty
Ha péina yvytu pepo
Nde ári ohomíma oity
Hypy ha
Heta che’ahõ ñemi
Hendivekuéra oveve
Oho nemyangekoimi

II
Nde rerami ombojegua
Nde Sofía, che ñe’ẽ,
Ha’eñónte omohe’ẽ
Che purahéi poriahu
Ága oime che mborayhu
Ichupe omongarai
Che kuãirũ rehe ohai
Mandu’a ombopyahu

III
Ne korasõ rovetã
He’ihaguéicha nei
Ani remboty hatã
Jazmín ryakuãvurei
Mitãkuña Paraguái
Reko marangatumi
Che rekove oikarãi
Ne pore’ỹ kirirĩ.

8. Sabino Giménez Ortega

Heñoi'akue Tovatĩme, 1947-me. Itavapevoi oñepyrũkuri oñemoarandu, upéima avei Paraguaýpe. Oiko ichugui Guarani ñe'ẽ mbo'ehára IDELGUAP-pe. Ohai ñe'ẽpoty Guaraníme osẽva heta arandukápe, péicha: "Y ahora la palabra", "Poesía Taller" ha "Poesía itinerante", mbohapyve Taller de Poesía Manuel Ortíz Guerrero rembiapokue. Omba'apo pukoe Cardinal-pe, upépe are omotenonde tembiapo iñasãiva ko'ẽ jave, hérava "Paraguáy mba'apohára rapére".

CHE RU TUJAMI I
Aichejáranga che ru tujami nekane’ö’ỹva
Ejúna ko’ápe ko che renondépe torohechami
Péina aguereko che ñe’ä poty nemba’eräitéva
Ejapysaka ko che remiandu ndéve tajykýi

II
Mba’apópe oikógui umi nde jyva hajyguesëmbáma
Ha nde po pire iñanambusúva che ru tujami
Umi nde ati’y kuarahy rata ohapy asýva
Ága oikotevëma arapytu’u che ru tujami

III
Ha upevarä péina nde ra’y akakuaapáma
Ága chehaitéma ajepytasóta che ru tujami
Tove taraha nde rapykuere ku techapyräme
Chéveko hi’äma agaite guivéma repytu’umi

IV
Aguyje che ru, che ru tujami nekane’ö’ỹva,
Nde poyvi araháta ko che pyti’ápe tomimbirei
Tove kuarahy tohapy avei che pire ikyrỹiva
Rombotuichahávo ajepytasóne che ru tujami.

9. Miguelángel Meza

Heñoi'akue Ka'akupépe, 1955-pe. Oñemoarandu ypy itávape, ha upéikatu oñepyrũ oikundaha ñane retã mba'apo ha kuaamive rekávo. Oike avei Taller de Poesía Manuel Ortiz Guerrero-pe. Ohai: "Perurima rapykuere" ombyatyhápe heta káso Perurima rehegua. Oguereko avei peteĩ ñe'ẽpotyryru (poemario) hérava "Ita ha'eñoso (Ya no está sola la piedra)". Ita ha'eñoso-pe Miguelángel Meza ohupyty Guarani pytu ypy, oguahẽ Guarani rekoitépe, ipypukuvehápe. Péva ha’e hembiapo oñemomba'eguasuvéva.

MIMBY

Che ha’e pe mimby
Aikova’ekue yvytúrö
Asyryry
Oiko chehegui mbói
Tendy rapére aguejývo
Amýi, aku’e
Ajapajeréi y ra’änga ndive ha apo
Ahasávo yvyguýre
Oikytï che syva takuapi
Oje’o y’apenu
Ha apararä kambuchi
Ha aperere yvu rape purahéi
Tasë peteï kuápe,
Chejopy
Tasë moköi kuápe,
Chejopy
Tasë mbohapy kuápe,
Chejopy
Tasë irundy kuápe
Chejopy, chejopy, chejopy
Mimby
Takuára kusuvi ondyvúva
Mimby
Ita morotï rysýi moköi
Omoakä karai turuñe’ë ñe’ëndy
Che ha’e pe mimby
Inimbo ahejáva ka’aguýre
Mandyju añuäva ypype
Mimby
Yvyty omboryrýiva kyse
Pyhare, ñasäindy, yvy, y
Yma, ko’ága, ko’ërö
Chepype aikéva, chejehegui asëva
Che ha’e upéva
Upe
Mimby

10. Susy Delgado

Heñoi'akue San Lorenzo-pe, ary 1949. Ñe’ëpapára katupyry ohaíva Guarani ha España ñe’ëme. Oñemoarandúkuri Universidad Nacional de Paraguaýpe-me, oikohaguépe ichugui kuatiahaihára (periodista). Avei oñemoarandu’akue Universidad Cumpletense de Madrid, España retäme. Ohai kuatiahaipyre “Hoy” ha “La Nación” umívape. Iñe’ëpoty ohupytýma heta jopói ñane retä ha tetä ambuépe. Ohai: Ñe’ëpotyryru “Tesarái mboyve”, “Tataypýpe”, “Algún extraviado temblor”, “El patio de los duendes” ha “Sobre el beso del viento”.

KUÑA I
Kuña...
Kuña, mitä, mitäkuña, mitäkuñami...
Kuña, kuña, kuña,
Kuña, kuñataï...

II
Mitäkuña guata koni
Mitäkuñami
Resa vera, kupy po’i,
Guata jegua,
Saraki, pirumi,
Jeroky tarova, sarambi,
Mitäkuñami...

III
Epu’ä, tereho,
Nde pya’e ehuguaitï
Nde reko kakuaa
Nerenóima hikuái, oipotáma hikuái
Nekuñambásapy’a,
Mitakuñami

IV
Kuña, kuña, kuña,
Kuña, kuñataï...
Haimete nemitä gueteri...
Epu’ä ehuguaitï
Nde reko kuñaite,
Háime háime kuña,
Mitakuñami...

11. Lino Trinidad Sanabria

Heñoi'akue Pedro Juan Caballero-pe, ary 1934-pe. Ha’e avei ñe’ëpapára ohaíva Guarani ha españa ñe’ëme. Imitärusu guive omomba’eguasuva’ekue ñane avañe’ë ha upeichahápe omyasäi ñane retä ha tetä ambuére ñande reko Paraguáy. Oñemoarandu Guarani ñe’ëme Instituto Superior de Lenguas, Facultad de Filosofía, Universidad Nacional de Paraguaýpe-me. Omoheñói ambue tapicha ndive heta aty, péicha: Autores Paraguayos Asociados (APA), Sociedad de Escritores del Paraguay ha Centro Paraguayo de Investigación Lingüística (Cepail), avei oï ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANI-pýpe. Umi hembiapo poräita apytépe jajuhukuaa: “Platero ha che”, “Ñane ñe’ë Guaraníme”, “Taruma poty”, “Mitämombe’u” ha “Polisíntesis Guarani”.

ÑANE ÑE’Ë MBA’ERÄ

I
Che ñe’ägui otykýma eiretégui he’ëvéva
Ñe’ëmi che arekóva aretéma anohëse
Rasaite amomorägui avañe’ë ijukyetéva
Sapukáipe che ha’éva yvytúndie toveve

II
Jahechápa noguahëiri mombyrýva oïháre
Ñane retäygua resáre tohecha iporäha
Ichuguikuéra ku oiméne okañýva, ndoikuaáire
Hetave noñembo’éire Guarani yvotyha

III
Ymavénte ikangýva yvytu ndepejuhára
Ajevénte opa ára ndojehayhúi mamove
Péina ága ahecháma mbarete ne ñe’ë jára
Hatänguére oñeha’äma Guaraníre iñaröve

IV
Nderehémante he’íne “Guarani ndejukyetéva”
Péva che ahayhuetéva oikuaáramo huguy
Jahecháma ipohýiva itanarä tuichaitéva
Petỹ hügui irovéva gua’umi nanemoväi.

12. Rudi Torga

Heñoi'akue San Lorenzo-pe, ára 19 jasyköi 1938-pe. Heratee ha’ehína Gabino Ruíz Díaz Torales. Ohai guarani ha españa ñe’ëme. Oñemoarandu Escuela Municipal de Arte Escénico-pe ha upépe heñói imborayhu ñoha’ägáre. Omoheñoi’akue iñoha’änga aty hérava “Teatro Estudio Libre”. Omotenonde Dirección de Cultura Popular ha upéi Dirección General de Investigación y Apoyo Cultural Ministerio de Educación y Cultura-pe.

Ohai heta ñoha’änga ha umi iñe’ëpoty ijaty peteï ñe’ëpotyryrúpe hérava “Mandu’arä”.

MANDU’ARÄ

I
Aimo’ägui ndera’e che mbujako’ë
Aju péicha rohayhu ne kuñakataï
Ha nde pópe, yvotýicha,
Che rekove amoï

II
Upéinte iñypytüsapy’a pe ára
Ñane mborayhu jajái iñasäihague
Ha che ñe’äme oguejy,
Chemopirïmbáva pyhare.

III
Mba’ére ojuavy
Pe mborayhu rape
Ha opyta tyre’ỹ
Oñoirümirängue
Ko’ága mombyry
Oho vy’apavë
Rasáva hesaite
Ñanendive

IV
Rohechájepi che képe pyharekue
Ñambopotýrö ojupe ñane kunu’ü
Ha che páype upéi ko’ýte rohechase
Añandu.

13. Félix de Guarania

Heñoi'akue Paraguarípe, áry 1924-pe. Heratee ha’ehína Félix Giménez Gómez. Guarani ñe’ë Mbo’ehára ha ñe’ëpapára ohaíva moköive ñane ñe’ëme. Omoheñoiva’ekue heta Guarani rayhuhára aty, umíva apytépe Instituto de Lingüística Guarani del Paraguay Mbo’ehára katupyry Reinaldo Julián Decoud Larrosa ndive. Avei omoheñói Centro Paraguayo de Investigaciones Lingüísticas, ojekuaavéva Cepail-ramo. Oikundaha ñane retä tuichakue javeve ha avei oikojepe heta ary ambue tetä Europa-pegua rupi. Ohai: “Tuju nde’aho’i che retä”, “Tojevy kuarahy”, “Pétalos” ha hetaiteve ambue.

TOJEVY KUARAHY

Arai
Ijaty
Ha ombogue
Kuarahy.
Yvytu
Oipeju
Oipete
Isaraki
Oguejy ha ojupi
Yvy ape
Omocha’ï
¡Ha pirï
ojaho’i
che ñe’ä!
Ojera ñembyasy
Ñeko’öi
Chejopy
Tesay ijavo’ói
Chemyakỹ
Yvága ipochy
Hendyvu oity
Hendy
Ha overa
Otiri
Ha ojeka
Ysyry
Havu’ä
Oguejy
Ha opu’ä
Hembe’y-
Pe oheja
Yty
Ha apa’ä.
Ha oipyhy
Morombi
Oikytï
Tekove
Ohapy
Ha omopë
¡Ombogue angapyhy!
Ñande yvy
Ñembyasy
Ojaho’i
Topa
Kirirï
Pyti’a
Ñemirï
¡Ñapu’ä
Tavaygua
Jaipeju
Arai ky’a
Jajoko pytü
Ha ro’y
Ñamombi
Amangy
Vai...!
Tosoro
Ñe’ỹrö
Ha ate’ỹ
Toso
Tove
Tojuasa
Jyva...
Tojoapy
Mbarete joja
Jaipeka
Pyhare,
Tako’ë.
¡Tojevy
kuarahy!.

14. Pablino Gómez Vera

Heñoi'akue Arroyos y Esteros-pe, ára 22 jasypoteï ary 1960-pe. Itúva héra Juan BenignoGómez ha isýkatu Delia Ramona Vera de Gómez. Oñemoarandu Benjamín Aceval, Coronel Oviedo ha itáva Arroyos y Esteros-pe. Upéi imitärusúvo ou Paraguaýpe ha oiko ichugui Guarani ñe’ë mbo’ehára ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANÍme ha avei Instituto Superior de Lenguas Universidad Nacional de Paraguaýpe-pegua.Omba’apo ATENEO-pe sämbyhyhára ha mbo’ehára ramo ha upeichahápe oikundaha ñane retä omyasäivo ñane avañe’ë. Ohai heta ñe’ëpoty Guarani ha españa ñe’ëme avei, ombyatýva peteï ñe’ëpotyryrúpe hérava “Kunu’ü Roky”.

SAPATU PYAHU

I
Che ru ogueru
Sapatu pyahu
Oipota amonde
Ani chero’y

II
Arohoryete
Avy’aiterei
Arosapukái
Ha chejurujái

III
Amonde mbegue
Ajokua atä
Kyhyje aguata
Añepysänga

IV
Ndaipe’asevéi
Chembopyrasy
Ijapiru’a
Chepyta piro

V
Pysä sarambi
Iñakuruchï
Otytyjehýi
Nacherendavéi

VI
Pya’e aguapy
Hasyeterei
Cherasë soro
Nakirirïvéi

VII
Jepe chejopy
Añembesu’u
Ndaipe’amo’äi
Sapatu pyahu

15. Carlos Cleto Cañete

Heñoi'akue Itakuruvi de la Cordillera-pe, áry 1943-pe. Ñe’ëpapára katupyry imitä guive oñanduva’ekue mborayhu ijojaha’ỹva ñane ñe’ë Guaraníre. Oñemoarandu itávape ha upéi ikaria’ývo ouva’ekue oiko Paraguaýpe. Oike oñemoarandu Escuela Municipal de Arte Escénico-pe ha upépe avei oñepyrü oike ñoha’änga atýpe. Ohai heta ñe’ëpoty Guarani ñe’ëme ha’evoi omyasäiva’ekue ñane retä tuichakue javeve ha avei ambue tetä rupi. ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANÍme heta tembiapo porä ojapo. Omoheñói ha omotenonde kuatiahaipyre “Paraguái ñe’ë myasäi”. Ohai “Takuare’ë potymi”, “Chakoréva ñande ru”, “Ñu kañy mba’e poty” ha heta ambue.

GUARANI RÓGA PYAHU

I
GUARANI RÓGA pyahu omo’äma kuarahy
Ha iguýpe ñandeaty hetaite umi peky
Ñambo’e ñamoarandu hesakäne haperä
Jahayhu ñane retä Paraguáy jarohory

II
ATENEO rogaguy Guarani mba’e pyahu
Mba’apógui hokypu oikuaáma tetäygua
Ñepi’ä ikuatia ipotïva popyhy
Anichéne jajevy ñane irü amo Tupä

III
Ñamoirüke mbaraka tä, tä, tä guaraniete
Arpapúpe hendive néike néi japurahéi
Vy’apópe ojopohéi tahyapúke tetia’e
ATENEO topayve ñambogue ñande yuhéi

IV
Ha py’ỹike jajohéi typeípe jaiguyru
GUARANI RÓGA pyahu ojopóiva pe Tupä
ATENEO ja’eha rogaguýpe ñandeaty
Paraguáy jarohory tahesäi tokakuaa

(Homenaje al ATENEO, por la inauguración de su local llamado GUARANI RÓGA)

16. David Galeano Olivera

Heñoiva'ekue Paraguaýpe, ára 18 jasykõi ary 1961-pe. Itúva héra Abdón Galeano Benítez (+) ha isý Delia Olivera de Galeano. Oñemoarandu Paraguaýpe. Oiko ichugui Guarani ñe’ë mbo’ehára Instituto de Lingüística Guaraní ha ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANÍme ha avei Instituto Superior de Lenguas Universidad Nacional de Paraguaýpe-pegua. Omba’apo ATENEO-pe, sämbyhyhára ha mbo’ehára ramo ha upeichahápe oikundaha ñane retä omyasäivo ñane avañe’ë. Ohai ñe’ëpotymimi Guaraníme, ombyatýva peteï ñe’ëpotyryrúpe hérava “Temiandu Pytu”.

MAMÓIKO REIME

I
Mamóiko reime Kirito.
Roheka yvate ha ndorohechái,
Amaña Tupão ryepýpe ha nereiméi,
Aporandu che angirũme ha nandekuaái.
Roheka, roheka ha
Peichavérõ jepe, ndorojuhúi.
Mamóiko reime Kirito

II
Aipóna oguahẽ ne aramboty
Ha nde nereiméi
Ñorairõ, kate, tesarái,
Pirapire, tarova,
Ko’ãva nemyengovia
Mamóiko reime Kirito.
Aipóna oguahẽ ne aramboty
Ha nde nereiméi

III
Che rapichakuéra oñembosako’íma
Ayvúpe reñeha’ãrõ
Guari, tembi’ueta, jopói hepyete,
Ka’u, tyguatã, jerovia,
Peteĩ hendápe imbaretejoa.
Ñembyahýi, sogue, tyre’ỹ,
Mba’asy, kyhyje,
Yty ramoguáicha ambue hendápe oime ojo’apa
Mamóiko reime Kirito.
Che rapichakuéra oñembosako’íma
Ayvúpe reñeha’ãrõ.

IV
Ndaupeichaiva’ekue.
Tuicha iñambue ore rekove.
Nde niko heta reguata ha heta rejapo,
Oparupirei reju ha reho mba’everõguáicha.
Mba’éichapiko, nde, péichaite peve
Rejepokuaa porãite,
Hasyetépiko oréve, ko’ága, rohapykueho...
Ndaupeichaiva’ekue.
Tuicha iñambue ore rekove.
(22 jasypakõi 1988)

Joao

• Ohai David A. Galeano Olivera (ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANI)Joao