Eho kuatia retepýpe

Akãngeta

Emoambue joajuhakuéra
Vikipetãmegua
Iñakãngetáva, ojapo Rodin (1840–1917), ojejuhu Musée Rodin korapýpe.

Akãngeta ha'e omba'apo hekopetévo ñane apytu'ũ, taha'e ha'éva ñaimo'ã reívo térã ñaimo'ãite jahekávo ñamopohã hag̃ua peteĩ apañuái.[1]

Ñaimo'ã hekopetévo ikatu oiko ñane akãngetágui peteĩ jepy'amongeta, ha'éva jaipyguaráva ñane akãme, avei akãngeta rupi ikatu ñaikũmby peteĩ mba'e, ikatu ñamoheñói peteĩ temimo'ã térã apytu'ũroky ha ikatu jaiporavo mba'épa jajapóta. Ko'ãva oiko ñane akãme ndaipóriramo jepe mba'e jahecháva, ñahendúva térã japokóva. Ñaimo'ã reívo katu ha'e mba'e oikóva ñane apytu'ũme jaipota'ỹre térã jaikuaa'ỹre, avei opamba'e oikoreíva ñane akãme.[2][3]

Tembikuaaty he'i oĩha akãngeta opaichagua. Techapyrã, peteĩ "mba'embojovake" ha'e ñamba'embojojávo ñane akãme jaikuaasévo mba'épa añete ha japo. "Jepy'amongeta" ha'e jaiporu hekopetévo ñane apytu'ũ jaipyguarávo térã ñahesa'ỹijóvo peteĩ apañuái. "Mba'ejeporavo" avei ñane akãngeta mba'e, kóva ko jaiporúva jaikuaasévo mba'épa jajapo, ñañemopy'a peteĩvo, ñamboykévo ñandéve guarã upe ñaimo'ãva iporãveha.[4][5] Mandu'a ha angapy'apo (imaginación) mba'e oikóva ñane akãme, ha'éva ñane apytu'ũ rembiapokue ha ojoaju avei ñane akãngeta rehe.[2]

He'iseha

[jehaijey | emoambue kuatia reñoiha]

Ko ñe'ẽ "akãngeta" omoinge he'isehápe tembiapo opaichagua apytu'ũkuaaty rehegua.[6][7] He'iseha ojeikuaavéva ha ojeiporuvéva ha'e ñane apytu'ũ rembiapo natekotevẽiva mba'e ñañandúva toiko hag̃ua (mba'e jahecháva, ñahendúva, ñahetũva térã japokóvo).[8][9] Kóvape oike apytu'ũ rembiapo opaichagua, ha'eháicha jajepy'amongetávo peteĩ temimo'ã rehe térã ñambojovakévo temimo'ãnguéra jaikuaa hag̃ua mba'épa iñañeteha ha mba'épa ijapuha. Upévarõ, mandu'a ha angapy'apo (imaginación) avei ojehechakuaa akãngeta ramo, jepémo ndaha'éi akãngeta "ñane remiandu".[2] He'iseha oñemombykyvéva katu he'i ñane apytu'ũ rembiapo hypyvéva añónte ojehechakuaa va'erãha akãngeta ramo. Ko'ãva tembiapópe oike opamba'e ñane akãme ome'ẽva he'iseharã térã ome'ẽva ñandéve ñane ñemongetarã, ha'eháicha ñambojovakévo, jaiporavóvo, jahekávo ñapohã hag̃ua peteĩ apañuái ha jajepy'amongetávo.[4][5][10]

Tembikuaaty ndohechakuaái ipeteĩetéva térã ijojáva ramo "akãngeta" ha "temiandu". Ápe oje'e akãngeta ha'eha ñambohováivo ñaneakãporã ha ñanearanduhápe umi mba'e ojehúva ñandéve ha temiandu ha'eha ñambohováivo ñañanduiteháicha, jajepy'amongeteite'ỹre.[11][12][13]

Ko'ã ñe'ẽ "akãngeta" ha "jepy'amongeta" guarani ñe'ẽme heñói oñembojoaju rire "akã" ha "py'a" (ápe ko'ãva he'isénte ñane remimo'ã, ndaha'éi ñande rete vorekue) ha "mongeta", ha'éva ñañe'ẽvo ja'esérõ peteĩ mba'e.

Mba'ekuaarãnguéra

[jehaijey | emoambue kuatia reñoiha]

Ojeikuaauka mba'ekuaarã ha mbo'epy opaichagua akãngeta rehegua, opavave oñeha'ãmba omohesakã hag̃ua mba'éichapa oiko akãngeta. Umi platóniko (osegíva Platõ ñeimo'ã) he'i akãngeta he'iseha ñahesa'ỹijo umi temimo'ã omombe'úva mba'e añeteguaitéva ha mba'e oñembojeheguáva, ndaha'éiva añetegua, jaikuaa va'erã mba'épa hikuái ani ñambojehe'apa.[14] Aristóteles ñeimo'ã he'i ñane akãme oĩnte umi mba'e oñembojeheguáva, ndaha'éi mba'e añeteguáva, umi osegíva ko ñeimo'ã oguerovia ha'eha ñane remiandu rupive jajapóva ñane akãngeta, upe he'ise jahecha, ñahendu térã japoko va'erã ha umíva rupive jajapo mba'e añetegua joguaha ñane akãme.[15]

Temimo'ãgua reko (conceptualismo) ojoguaite Aristóteles ñeimo'ã: he'i akãngeta ha'eha temimo'ã (ápe niko ha'e opamba'e he'iseha jereko ñane akãme) ha ndaha'éi mba'e añeteguaite. Oĩ umi mba'ekuaarã ñemongeta tyepypegua rehegua he'íva akãngeta ha'eha ñemongeta oikóva ñane apytu'ũme, ñañe'ẽ kirirĩ ramoguáicha ñane akãme. Oĩ omombe'úva jajapo upéva jaiporu ñane ñe'ẽte, ha'eháicha guarani ñe'ẽ térã Epañañe'ẽ; jepémo oĩ oikuaaukáva jaiporuha ñane apytu'ũ ñe'ẽ.[16] Temimo'ã ñemoirũ reko (asociacionismo) he'i akãngeta ha'eteha heta ta'anga térã temimo'ã oñembohysýiva ha oiko oñemoirũháicha, oipyguara hikuái mba'éichapa ojoaju umi temimo'ã.[17] Avareko rembikuaa (conductismo), upéva rangue, ohechakuaa akãngeta heñoiha umi mba'e ojehúva ñande rehe, ha'e ramoguáicha ñambohováivo umi mba'e ojehúva ha ojoaju ñande reko rehe (opamba'e jajapóva ñambohováivo umi mba'e ojehúva ñande rehe).[18]

Ipahápe ojeikuaauka upe computacionalismo térã "kombutadoragua reko", kóva ko pyahuvéva opa umi mba'ekuaarã apytépe. He'i ñane akãngeta ha'eteha kombutadóra rembiapo, he'ise ñane akã omba'apo omba'apoháicha peteĩ kombutadóra, taha'e ha'évo ñañongatusévo ñane akãngetakuéra, ñambohasasévo térã jajepy'amongetasévo hesekuéra.[19]

Mandu'apy

[jehaijey | emoambue kuatia reñoiha]
  1. ↑ Webster's II New College Dictionary, Webster Staff, Webster, Houghton Mifflin Company, 2nd ed., illustrated, revised Published by Houghton Mifflin Harcourt, 1999, Tembiecharã:ISBN, p. 1147
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 «What Is It to Think?». Phenomenology of Thinking. Routledge. 2015. pp. 189–212. doi:10.4324/9781315697734. ISBN 978-1-315-69773-4. https://www.taylorfrancis.com/chapters/edit/10.4324/9781315697734-14/think-steven-crowell. 
  3. ↑ "Descartes, Rene: Mind-Body Distinction."
  4. ↑ 4,0 4,1 "Thought (in en)."
  5. ↑ 5,0 5,1 "Attention: 2.3 Coherence Theories." Metaphysics Research Lab, Stanford University: 2021.
  6. ↑ Random House Webster's Unabridged Dictionary, 2nd ed., 2001, Published by Random House, Inc., Tembiecharã:ISBN, p. 1975
  7. ↑ Webster's II New College Dictionary, Webster Staff, Webster, Houghton Mifflin Company, 2nd ed., illustrated, revised Published by Houghton Mifflin Harcourt, 1999, Tembiecharã:ISBN, p. 1147
  8. ↑ «Introduction». Phenomenology of Thinking: Philosophical Investigations into the Character of Cognitive Experiences. 2015. pp. 1–24. https://philpapers.org/rec/BREI-15. 
  9. ↑ „Thinking Without Language. A Phenomenological Argument for Its Possibility and Existence“. Grazer Philosophische Studien, 81 (1), 55–75 (2010). DOI:10.1163/9789042030190_005. 
  10. ↑ „Nietzsche on the Nature of the Unconscious“. Inquiry: An Interdisciplinary Journal of Philosophy, 58 (3), 327–352 (2015). DOI:10.1080/0020174X.2013.855658. 
  11. ↑ „Thinking and Feeling“ (in en). American Economic Review, 90 (2), 439–443 (May 2000). DOI:10.1257/aer.90.2.439. ISSN 0002-8282. 
  12. ↑ „Thinking/Feeling about Social and Personal Relationships“ (in en). Journal of Social and Personal Relationships, 16 (6), 731–750 (1 December 1999). DOI:10.1177/0265407599166004. ISSN 0265-4075. 
  13. ↑ „Thinking Things and Feeling Things: On an Alleged Discontinuity in Folk Metaphysics of Mind“. Phenomenology and the Cognitive Sciences, 12 (4), 703–725 (2013). DOI:10.1007/s11097-012-9278-7. 
  14. ↑ "Plato." Metaphysics Research Lab, Stanford University: 2017.
  15. ↑ "The Medieval Problem of Universals: 1. Introduction." Metaphysics Research Lab, Stanford University: 2017.
  16. ↑ «Introduction». Inner Speech: New Voices. Oxford: Oxford University Press. 2018. https://philpapers.org/rec/LANISN. 
  17. ↑ «Conditioning». The Gale Encyclopedia of Science. https://www.encyclopedia.com/medicine/psychology/psychology-and-psychiatry/conditioning. 
  18. ↑ „O que é Behaviorismo sobre a mente?“ (in pt). Principia, 23 (2), 249–277 (2019-08-16). DOI:10.5007/1808-1711.2019v23n2p249. ISSN 1808-1711. 
  19. ↑ "Computational Theory of Mind."
Ko marandu ou "https://gn.wikipedia.org/w/index.php?title=Akãngeta&oldid=130694" pegua