Ñe'ẽkuaaty ha Ñe'ẽtekuaa

ÑE’ẼKUAATY HA ÑE’ẼTEKUAA (LINGÜÍSTICA Y GRAMÁTICA)

Heta tembikuaatýicha (ciencia), Ñe’ẽkuaaty (lingüística) heñoi’ypyva’ekue Grecia-pe. Poteĩsa (600) ary Hesukirito o’a mboyve, Platón ha Aristóteles ohesa’ỹijomavoiva’ekue heta mba’e ñe’ẽ rehegua. Umi griego oñemoarandu ha oñembokatu-pyry iñe’ẽ teépe. Avei romano-kuéra ohesa’ỹijo iñe’ẽ tee griego-kuéra ojapohaguéicha.

Irundysa (400) ary Hesukirito mboyve, Panini, India-ygua; oheja hembiapokue ohesa’ỹijohaguépe Sánscrito ñe’ẽtekuaa. Upe tembiapo ko’agaite peve oñemomba’eguasu ha ojehecha-ramo.

Upéiniko heñoi’akue Ñe’ẽsa’ỹijokuaaty (Filología), ha’éva upe omohenda, ohesa’ỹijo ha omyesakãva taha’eha’éva ñe’ẽrete (texto). Upe guive oñehesa’ỹijo jave peteĩ ñe’ẽrete, oñehesa’ỹijova’erã avei avano’õ ipuruhára, hembiasakue ha ije-pokuaa. Ñe’ẽsa’ỹijokuaaty omyesakã ñe’ẽrete haipyrévante.

Ary 1800 guive, ñe’ẽkuaatýgui oikóma peteĩ tembikuaaty itenondéva ha ijehegui okakuaáva ha oñemohypy’ũva, heta ára oiko rire ñe’ẽsa’ỹijokuaaty pepo guýpe.

Ñe’ẽkuaaty ñemotenonde ñahesa’ỹijokuaa ymaite guive. Péicha, oĩ peteĩ pa’ũ oñembohérava Ñe’ẽkuaaty Mboyvegua (prehistoria de la lingüística) ijahápe opaichagua jepy’apy ñe’ẽteguigua. Hindu, hebreo, fenicio, griego, romano, arabe-kuéra guive, heñói meve ñe’ẽkuaaty (ary 1800 rupi). Upepeve, oñemoarandúva guive ñe’ẽtépe ojeherókuri ñe’ẽtekuaahára (gramático).

Upe guive, heta ára mokõive ñe’ẽ -ñe’ẽkuaaty ha ñe’ẽtekuaa- ojepuru peteĩcha. Péicha, tapicha oñemoarandúva ñe’ẽtekuaápe oñembohérante avei ñe’ẽkuaatyhára (lingüista), ha ohapykuehóva ñe’ẽkuaaty katu oñembohérante avei ñe’ẽtekuaahára. Aipórõ, ary 1800 guive, ikatúma ñahesa’ỹijo ñe’ẽkuaaty rembiasa (historia de la lingüística). Ko ñe’ẽkuaaty rembiasa, hypy’ũgui, ko’ága oñembohéra ñe’ẽkuaatykuéra rembiasa (his-toria de las lingüísticas), oĩgui mbohapýichagua ñe’ẽkuaaty ojoavýva ojoehegui.

MBOHAPÝICHAGUA ÑE’ẼKUAATY

Ñe’ẽkuaaty tembiasapýva (lingüística histórica),
Ñe’ẽkuaaty retepykatúva (gramática estructural), ha
Ñe’ẽkuaaty ñemoñangatúva ha ñemoambuéva (lingüística generativa y transformacional).

ÑE’ẼKUAATY TEMBIASAPÝVA

Federico Schlegel
Franz Bopp
Jacob Grimm
Augusto Schleicher ha
Guillermo de Humboldt.

Ko ñe’ẽkuaaty ohesa’ỹijo opaite ñe’ẽte rembiasa ha ñe-motenonde; ohechakuaa hagua moõpa ojojogua ha moõpa ojoa-vy ava ñe’ẽte. Ohesa’ỹijopaite taha’eha’éva ñe’ẽte rembiasa.

Federico Schlegel, ary 1808, omyasãi hemiandu he’ívo heta ñe’ẽte oñemoñahague peteĩvagui, ha upeichahápe heñói avei ñe’ẽkuaaty mbojojáva (lingüística comparada). He’i sánscrito, latín, griego ha alemán ndaha’éi ku ojojoguareínteva. Schle-gel oguerovia umi ñe’ẽte hapo peteĩhante.

Franz Bopp (1791 – 1867), heñoiva’ekue Maguncia-pe ha oñemoaranduva’ekue París-pe, ohesa’ỹijókuri mba’éichapa oñemosusũ (conjugación) griego, latín, persa ha germánico-pe. Ojapohaguére upe tembiapo oje’e hese ha’eha upe omoheñóiva ñe’ẽtekuaa mbojojáva (gramática comparada). Hembiapo rupive ha’e ohechauka mba’éichapa umi ñe’ẽte indo-europeo iñambuékuri ohóvo ojoehegui, jepémo ou hikuái peteĩ ñe’ẽte’ypýgui (lengua primitiva).

Hapykuerimínte, oñemoheñóima katu ñe’ẽtekuaa tembiasapýva (gramática histórica) oñeha’ãva oheka, ojuhu, ombyaty ha omopeteĩ ñe’ẽte indoeuropeo ojojoguáva rembiasa. Jacob Grimm (1785 – 1863), Alemania-ygua, niko upe omohe-ñóiva hembiapo rupive upe ñe’ẽtekuaa tembiasapýva, ohe-sa’ỹijóvo mayma ñe’ẽte indoeuropeo.

Uperire, Augusto Schleicher (1821-1867) oheja avei hapykuere ñe’ẽkuaaty rembiasápe. Kóva oho mombyryve he’ívo indoeuropeo-gui -ha’éva opaite rapo’ypy- heñói umi ambue ñe’ẽte oĩva yvy ape ári; ja’eporãsérõ, indoeuropéogui oñemoña mayma ñe’ẽte oñeñe’ẽva opaite tetãme.

Omohenda avei mayma ñe’ẽte mbohapýpe, kóicha:

Ñe’ẽnguéra iñe’ẽpehẽteĩva (lenguas aislantes o monosilábicas), ko’ãva apytépe oĩ chino, iñe’ẽpehẽteĩteĩva (Fu – Man – Chu); #Ñe’ẽnguéra iñe’ẽjoapykuaáva (lenguas aglutinantes), turco ñe’ẽicha, ombojoajúva ñe’ẽpehẽtai (afijo) ñe’ẽrapóre (raíz). Iporã ja’e Guarani oñemohendaha avei ko’ãva apytépe (n-a-mbo-guata-se-i-eté-pa-kuri); ha
Ñe’ẽnguéra iñe’ẽrapoambuéva (lenguas de flexión), umi ñe’ẽte indoeuro-peo-icha. Ko’ãvape, ñe’ẽ iñambue iñe’ẽrapópemavoi Castellano-pe ojehuháicha (camin/o, as, a, amos, áis, an).

Péicha avei jajesarekóvo ñe’ẽkuaaty tembiasapývape, jajuhukuaa Guillermo de Humboldt (1767-1835) rembiapo, oñeha’ãva’ekue ombohovái opaichagua ñe’ẽte apañuãi (proble-ma). Ha’e avei oñeha’ãkuri omohenda ava ñe’ẽte. Hembiapópe Humboldt oñeha’ã ohechauka ava ha ñe’ẽkuaa heñoijojaha, ndaha’éi ku ava heñoiraẽva ha upéi ae ñe’ẽkuaa. He’i sánscrito-pe ava ohupytyhague -heta ñeha’ã rire- ñe’ẽte ikatupyryvéva, upéa upe ñe’ẽte guive ambue ñe’ẽte hekomarã ha ojoavy ñepyrũ ojoapytépe.

Ja’ekuaa avei Humboldt oñemoarandu, oikuaa ha ohe-sa’ỹijojepe heta ñe’ẽte, umíva apytépe, ñe’ẽte Amérikape ojepu-rúva, ypykuéra oñe’ẽva.

ÑE’ẼKUAATY RETEPYKATÚVA

2.1. Ferdinand de Saussure ha
2.2. No’õ ñe’ẽkuaaty retepykatúvaguigua.

FERDINAND DE SAUSSURE

Upéinte niko herakuã ñepyrũ Suiza-pe peteĩ kuimba’e katupyry rembiapo, herava’ekue Ferdinand de Saussure. Ha’éniko omboyke umi tembiapo upepeve ojejapova’ekue ha oñepyrũ ohesa’ỹijo ñe’ẽte ambue hendáicha. Saussure ojesarekokatu ha ohesa’ỹijo ayvu (expresión oral) ojepuruháicha peteĩ avano’õme (sociedad). Péicha -heseve- heñóikuri avei upe ñe’ẽkuaaty retepykatúva, heta tapicha arandu ohapykuehova’ekue hendive, upe guive ha opaite tetã rupi, yvy ape ári.

Ja’ekuaa Saussure ha’ehague ñe’ekuaatyhára ruvicha, pypuku ojesarekóva ñe’ẽtére. Ha’e omoheñói ha oipuru hekopete peteĩ tapereko (método) ojesareko hagua ñe’ẽtére. Hemiandu ojepuruháicha ñe’ẽkuaatýpe ojepuru avei ambue tembikuaatýpe (ciencia). Upe tapereko ha’e oipuruva’ekue ñamboherakuaa Guaraníme kõingue mbohovake (dualidades saussureanas). He’i ñe’ẽkuaa, taha’eha’éva, oñemboja’okuaaha katuete mokõi pehẽme, omba’apóva ojuehe ha ojuehe’ỹ ndoikokuaáiva. Péicha kõingue mbohovakérõ jaguereko:

2.1.1. Ava ha avano’õ (indivíduo y sociedad),
2.1.2. Ñe’ẽte ha ñe’ẽpu (lengua y habla),
2.1.3. Arete ha arepa’ũ (diacronía y sincronía),
2.1.4. Ñe’ẽpuruhára ha ñe’ẽrenduhára (hablante y oyente).

2.1.1. Ava ha avano’õ

Peteĩ avano’õ ojekuaa ha ojekuaauka iñe’ẽtére, ava upépe oikóva oikuaa ha oipurúgui upe ñe'ẽte (lengua). Upévare ja’ekuaa, avano’õ hekoveha oĩhaguére ipype tapicha oikuaa ha oipurúva peteĩ ñe’ẽte.

Aipórõ ha ñambo’apu’ávo Sausurre remiandu peteĩha, ja’ekuaa: avakuéra ndoipurúiramo ñe’ẽte ndojokupytymo’ãi ha avakuéra ndojukupytýirõ avano’õ ndahekokatumo’ãi.

Ñamoĩkuaa avei techapyrãrõ, peteĩ ava iñe’ẽkõiva (bilingüe): peteĩ avano’õme oñe’ẽva Guaraníme ha ambuévape katu oñe’ẽ Castellano. Ha’ẽ ijavano’õ mokõi. Ojepokuaa mokõivévare ha oipurukuaa mokõivéva. Ko ava hetã peteĩ (Paraguay) ha iñe’ẽkõi (Guarani ha Castellano) ha upéicha rupi hemiandu mokõi, hembikuaa mokõi ha hembiasa mokõi.

Ko’ápe jajuhu Sausurre remiandu mokõiha: ava oiko ha oñe’ẽ avano’õme, avano’õ ñe’ẽtépe.

Ambue techapyrãme ñamoĩkuaa peteĩ ava, Guaraníme oñe’ẽva, peteĩ ára ohóva oiko ha’eñoite, mombyry, avave oĩháme. Upépe oĩ aja ndikatuimo’ãi oñemongeta avave ndive ha upehaguére ja’ekuaa upe jave ndaiporimo’ãiha avano’õ.

Ko techapyrã oñanduka ñandéve Saussure remiandu mbohapyha: ñe’ẽte -taha’eha’éva- oikotevẽha avano’õre, ha ava ndikatúi oiko avano’õ’ỹre. Ava noĩmbái ndaipórirõ avano’õ. Ava avano’õguántevoi.

Ipahápe ja’ekuaa “kõingue: ava ha avano’õ” oipuru hikuái peteĩ tape año oguata hagua, oñondive. Oikotevẽ ojoehe ha ndoikokuaái ojoehe’ỹ. Avano’õ oipurúva peteĩ ñe’ẽte he’ise avei avakuéra ipype oikóva oikuaa ha oipurukuaaha upe ñe’ẽte; ha péicha avei, heta ava oipurúrõ ojoapytépe peteĩ ñe’ẽte he’ise oikoha jekupytýpe peteĩ avano’õme. Ja’eporãsérõ, avano’õme oĩ ava peteĩteĩ ha ava peteĩteĩ ojoajupávo omoheñói avano’õ.

2.1.2. Ñe’ẽte ha ñe’ẽpu

Kóva hína kõingue Saussure omomba’eguasuvéva. Upe oipy’apy ñepyrũva chupe; ja’eporãsérõ, oipy’ara’ã mbaretevéva chupe. Ha’e oñepyrũvo hembiapo ombojoavýma ñe’ẽkuaa ha ñe’ẽte. Ñe’ẽkuaa niko katupyete (facultad) mayma ava jaguerekóva ñambohasa hagua ñane remiandu, opaite hendáicha; ha ñe’ẽte katu hína ava rembipuru omoañetéva ñe’ẽkuaa, ayvu (oral) ha kuatiapyre (escrito) rupi ha peteĩ avano’õ oipurúva iñomongetápe ha ombojokupytýva avano’õyguápe.

Ñe’ẽkuaa ombojoavy rire ñe’ẽtégui, Saussure oñeporandu moõpa ojoavy hikuái ñe’ẽte ha ñe’ẽpu. Heta ojepy’amongeta rire, Saussure he’i ñe’ẽpu ha’eha katupyete (facultad) peteĩteĩ jaguerekóva peteĩ avano’õme, ñamoañete hagua upe avano’õ ñe’ẽte. Ñe’ẽpu ohechauka mba’éichapa ava oñemomba’e ñe’ẽtére -hetã ñe’ẽtére- ha’e oipurukatúva, ha’e oipotaháicha ha oipota jave, omoheñóivo hemiandu, oñandukáva hapichápe: ayvu ỹrõ kuatiapyre rupi.

Ndaipóri ñe’ẽpu ñe’ẽte’ỹre ha upéicha avei ndaipóri ñe’ẽte ñe’ẽpu’ỹre. Mokõive ndikatúi oiko ojoehe’ỹ. Ñaikotevẽ ñe’ẽpúre ñamoañete hagua ñe’ẽte. Ja’ekuaa avei ñe’ẽpu ñehesa’ỹijo rupive ikatuha jaikuaa peteĩ ñe’ẽte.

Techapyrãrõ, ja’ekuaa ñane retãme are guive ojepuruha Guarani ñe’ẽte ñomongetápe. Guarani aipórõ ha’ehína ñane retã ñe’ẽte. Ñanereñói rire ha jakakuaávo -peteĩteĩ- ñañemomba’e Guarani ñe’ẽtére. Upéi, ñande -ñane ñe’ẽpu rupive- jaipotaháicha ha jaipota jave, peteĩteĩ, ja’e ñane remiandu tapichakuérape.

2.1.3. Arete ha arepa’ũ

Saussure oñandu ha ohechakuaákuri -heta ñe’ẽkuaatyhára ohechakuaahaguéicha upe rire- opa mba’ẽ jahecha ha jahecha’ỹva ojehaitypoha arapýpe. Oĩ mba’e hi’aréva ha hi’are’íva yvy ape ári ha ñane apytu’ũme.

Saussure he’i peteĩ mba’e, taha’eha’éva, ñe’ẽtépe, hekove pukukue jaipyhýrõ ñahesa’ỹijo hagua, upépe jaipuruhañaína arete. Upéicha rupi ikatu jaikuaa upe mba’e rembiasa, heñói guive oguahẽ meve ijapýpe. Tembiasakue (historia) ha’evoi peteĩ tembikuaaty heko aretéva. Techapyrãrõ, jaikuaasérõ Guarani ñe’ẽte rembiasa jahapykuehoareteva’erã chupe. Kóicha: Guarani reko ypy; upéi, Paraguay retã Español-kuéra poguýpe; Paraguay ñemosãsõ; Ñorairõ guasu Argentina, Vrasil ha Uruguái ndive; Ñorairõ rire arepa’ũ (época); Cháko ñorairo; ha ipahápe, ñane rembiasa agagua. Kóva hína ñehesa’ỹijo arete.

Péicha avei, peteĩ mba’e, taha’eha’éva, ñe’ẽtépe, hekove mbykykue jaipyhýrõ ñahesa’ỹijo hagua, upépe jaipuruñaína arepa’ũ. Upéicha rupi ikatu jaikuaa upe mba’e rembiasa, peteĩ ára pa’ũme. Techapyrãrõ, ñehesa’ỹijórõ Guarani ñe’ẽte rembiasa Cháko ñorairo aja, jaikuaaségui mba’éichapa ojepuru upérõ; mba’erãpa; mávapa oipuru; mba’e ñe’ẽ pyahúpa heñói Guaraníme upérõ; ha ipahápe, mba’épepa oipytyvõ Guarani ñe’ẽte ñane retãme upe ñorairõme. Ko’ã mba’e ñambohovái hagua jaipurúta ñehesa’ỹijo arepa’ũva.

2.1.4. Ñe’ẽpuruhára ha ñe’ẽrenduhára

Ko kõingue ijehegui hesakãma. Ko’ápe ijahína umi mokõi mba’e oñekotevẽva ñe’ẽte oñemoañete hagua.

Oñe’ẽva ha’ehína ñe’ẽpuruhára ha ojapysakáva katu ñe’ẽrenduhára. Mokõivéva oñomongeta aja ojoavy avei mba’e purúpe. Péicha, ñe’ẽpuruhára oipurukatu ijahy’o ha ñe’ẽrenduhára katu ijapysa.

Ja’ekuaa avei ñe’ẽpuruhára ha ñe’ẽrenduhára ndaha’éi ku ijahy’o ha ijapysa añónte oipurúva. Añetehápe, ñe’ẽpuruhára oipyahã hemiandu ha ñe’ẽrenduhára ohesa’ỹijo ha omyesakã iñapytu’ũme hapicha ñe’ẽ pyahãmbyre. Ága ñe’ẽrenduhára oikũmbývo hapicha remiandu ha ombohováivo chupe, tekotevérõ; upépe ae ja’ekuaa mokõivéva ojokupytyha. Ko mba’e ojehúvo heñói avei ñe’ẽjoyvy térã ñe’ẽjovái (diálogo).

NO’Õ ÑE’ẼKUAATY RETEPYKATÚVAGUIGUA

2.2.1. Ñe’ẽkuaatyhára no’õ Praga-gua (Círculo lingüístico de Praga),
2.2.2. Ñe’ẽkuaatyhára no’õ Copenhague-gua (Círculo lingüístico de Copenhague), ha
2.2.3. Ñe’ẽkuaatyhára no’õ Norteamérica-gua (Círculo lingüístico de Norteamérica)

2.2.1. Ñe’ẽkuaatyhára aty Praga-gua

Ko ñe’ẽkuaatyhára no’õ heñói 1926, ha hembiapo iporã-véva apytépe jajuhukuaa ñe’ẽpukuaa (fonología) ñemohesakã ha ñemotenonde.

Ary 1928, oikókuri peteĩ Amandaje Ñe’ẽkuaatyguigua La Haya (Holanda retãme), ha upépe mokõi ñe’ẽkuaatyhára Praga no’õguigua: Jakobson ha Trubetzkoy -Rusia-ygua, upéi ova-va’ekue Praga-pe- omboguejy’ypyraka’e ino’õ remiandu ñe’ẽpukuaa rehegua. Ha’ekuéra he’i ñe’ẽpukuaa ha ñe’ẽpu’andu (fonética) ojoavyha hikuái. Ndikatuiha jaipuru peteĩ-cha, ñe’ẽ ojoeheguárõ.

Ñe’ẽpu’andu niko ohesa’ỹijo mba’éichapa ñambohyapu ha mba’eichagua tyapúpa (sonido) osẽ ha osẽkuaa ñande ahy’ógui, taha’eha’éva ñe’ẽtépe ha taha’eha’éva ava ahy’okuágui. Ñe’ẽpu’andu nohesa’ỹijói ñe’ẽ he’iséva, oñeha’ã uvei ohesa’ỹijo mba’éichapa oiko tyapu (sonido) ha ñe’ẽpu (habla). Ñe’ẽpu’andu omyesakãvo tyapu ha ñe’ẽpu reko, ohechauka avei mba’épa omýi ha mba’éichapa oku’e ñande ahy’o ha jurupegua, osẽ ha-gua tyapu.

Ñe’ẽpukuaa katu ojesareko ha ohesa’ỹijo taipu (fonema) peteĩ ñe’ẽtegua, ha omomba’eguasu taipu (fonema), ñe’ẽpehẽ (sílaba) ha ñe’ẽ (palabra) he’iséva, umíva ikatúgui ñaipyahã ha ñañanduka hesevekuéra ñane remiandu tapichakuérape, peteĩ avano’õme, jokupytýpe. Ja’eporãsérõ, taipu omoheñói -oñemohypy’ũvévo- ñe’ẽpehẽ ha ñe’ẽ peteĩ ñe’ẽtépe.

Praga-ygua avei ohechakuaa -yvy ape ári- oĩha hetaiterei tyapu (sonido) ha umíva apytépe jajuhukuaa ha ñamohendakuaa umi tyapu peteĩ ñe’ẽtépente ojepurúva. Ojehúvo upe mba’e tya-púgui oiko taipu (fonema), ha’éva aipórõ tyapu peteĩ ñe’ẽtépe ojepuru ha ojepurukuaáva. Upéicha rupi ombojoavy avei pu’ae (fonema vocálico – vocal) pundiégui (fonema consonántico – consonante). Pu’ae ipu ha’eñóva, ijeheguirei. Ndahasyiete oñembohyapu hagua. Kóva hína taipu mirĩ (fonema sencillo). Pundie katu oikotevẽ ambue taipúre -pu’aémanteva’erã- ipukatu hagua. Ha’eñorei hasyeteve oñembohyapu hagua. Kóva hína taipu rypy’ũ (fonema complejo).

Praga-ygua ojuhu avei oĩha taipu hyapu joavýva, sa-py’ánte ojoajúvo peteĩchagua pundie térã pu’aére hyapu kan-gyha; ha péicha avei, upéva upe taipu ojoajúvo ambueichagua pundie térã pu’aére hyapu atãha. Ko mba’épe ha’ekuéra ombo-héra taipu’avy (alófono).

Ohechauka hagua mokõi tyapúgui (sonido) oikoha mokõi taipu (fonema) peteĩ ñe’ẽtépe (lengua); ha’ekuéra omyengovia, peteĩ ñe’ẽme, peteĩ tyapu ambuére ha ñe’ẽ he’iseñepyrũva iñambuérõ, omoambuérõ ñe’ẽ he’iséva; upéicha jave tyapúgui oiko añetehápe taipu. Guaraníme ñamoĩkuaa peteĩ techapyrã, péicha:

pãrãrã (tyapu oikóva ñamombórõ peteĩ mba’e yvýre); iñambuéva
pererégui (tyapu oikóva guyra omongu’évo ipepo); ojoavýva
pirirígui (mba’erendymimi oikóva jajatapy jave); ndojoguáiva
pororope (oikóva avati ra’ỹi okapumimíva oñembyaku jave); ojoavyjeýva
pũrũrũgui (tyapu oikóva ñande jurúpe ñamongu’írõ tembi’u atã).

Ko’ã techapyrã ohechauka ñandéve Guaraníme /ã/, /e/, /i/, /o/, /ũ/ ha’eha taipu (fonema). Ndaha’eiha hikuái tyapurei. Umi ñe’ẽ pãrãrã, perere, piriri, pororo ha pũrũrũ ojoavy hikuái ojoavýve umi pu’ae hetepýpe.

Ipahápe, Praga-ygua he’i avei peteĩ ñe’ẽte, taha’eha’éva, oipuruha katuete peteĩ taipu aty ha ipype ojekuaa porã ara-ka’epa ñambojoajuva’erã, mba’éichapa ñambohyapuva’erã ha mboy taipúpa oĩ upe ñe’ẽtépe. Guarani ñe’ẽtépe jaguereko mbohapypa mbohapy (33) taipu.

2.2.2. Ñe’ẽkuaatyhára no’õ Copenhague-gua

Ko no’õme ijatýva omoheñói peteĩ tembikuaa pyahu oñembohérava ñe’ẽguykuaa (glosemántica). Copenhague-ygua herakuãvéva hembiapóre ha’ehína Louis Hjelmslev (1899-1965).

Ha’éniko he’i opaite mba’e ñe’ẽte retepypegua ndikatuiha ñahesa’ỹijo ha’eñorei. Taha’eha’éva mba’e jahapykuehóva ojeko katuete ambue mba’ére, oĩva iguy gotyo. Koichahápe oĩmíva guive ndaheko’añói.

L. Hjelmslev ndikatúi omyesakã mba’épa taipu (fonema) oñe’ẽ’ỹre tyapúgui (sonido). Ndikatúinte avei ohesa’ỹijo mba’épa ñe’ẽkuaa (lenguaje) ojeko’ỹre ñe’ẽpykuaáre (semántica). Ha’e oñeha’ãkuri ombojoaju umi mokõi mba’e iñapysẽ ha iña-pysẽ’ỹva, ohesa’ỹijo jave peteĩ ñe’ẽ.

Ñane retãme ha Guarani ñe’ẽtépe jaipurujepi upe ñe’ẽguykuaa ja’évo: ñandereja (omanóvare). Ñahesa’ỹijórõ jajuhukuaa:

- Ñe’e’aty jera: oĩháme mokõi ñe’ẽ ojoajúva peteĩme ha upe jave mokõive ojoavýva he’isévape (ñande + reja); ha
- Ñe’ẽguy: katu oñanduka ñandéve -jepémo ndoje’éikuri péicha- oĩha peteĩ tapicha omanóva, jepémo ndajaipurúi upevarã ñe’ẽ mano.

Jahechaháicha jajapómanteva’erã umi mokõi ñehesa’ỹijo ñaikũmby hagua, hekopete, ñandereja he’iséva ha peichahápe jahechakuaa avei mba’épa aipo ñe’ẽguykuaa (glosemántica).

2.2.3. Ñe’ẽkuaatyhára no’õ Norteamérica-gua

Ñe’ẽkuaaty Norteamérica-gua omoheñói heta tembiapo ombopyahúva ñe’ẽkuaatyhára remiandu, upépe ha ambue tetã rupi; jepémo kóva ko no’õ ohapykueho, ñepyrũrãme, europa-ygua rembiapo ñe’ẽkuaatyguigua. Ha upe mba’e ojehu hetaha-guére umi omoñepyrũva’ekue hembiapo Europa-pe ha upe rire ovava’ekue Estados Unidos-pe ombojoapývo hembiapoita, umí-va umi ñe’ẽkuaatyhára apytépe oĩhína Jakobson, ombo’evakue Harward-pe.

Edward Sapir ha Leonard Bloomfield omoheñóiva’ekue peteĩ ñe’ẽtekuaa (gramática) omohenda hagua ypykue ñe’ẽ, Norteamérica-gua, ikuatiapyre’ỹva. Upehaguére avei ñe’ẽkuaaty Norteamérica-gua itenondeve ñe’ẽysajakuaa (morfología) ha ñe’ẽjoajukatúpe (sintaxis). Jepémo mokõive oiko ha omba’apo Estados Unidos-pe, mokõivéva ojoavy kakuaa hemiandúpe.

Sapir ohesa’ỹijoñepyrũkuri taipu ha taipu aty, upéi omyesakãveva’ekue umi Praga-ygua. Ha’e ohesa’ỹijo, omyesakã ha ohai heta Norteamérica ypykue ñe’ẽte. Iporã avei ja’e Sapir he-rakuãhague Norteamérica-pe, Saussure herakuãhaguéicha Eu-rópa-pe.

Bloomfield katu ohesa’ỹijo opaichagua ñe’ẽte ñe’ẽkuaaty año rupive, ndojekói ambue tembikuaatýre. Heta ñe’ẽkuaatyhára ohapykuehova’ekue Bloomfield-pe oipurukatu ñehesa’ỹijo (análi-sis). Ko’ãva oñepyrũ ñe’ẽjoajúpe (oración) ha ñehesa’ỹijo rupive ohupyty taipu (fonema), ha’evahína ñe’ẽ vore mirĩvéva, ndikatu-véiva oñemboja’o.

Ipahápe, ja’ekuaa Ñe’ẽkuaaty retepykatúva (lingüística estructural) oipy’ara’ãhaguéicha Praga, Copenhague ha Norteamérica-yguápe, oipy’ara’ãhague avei Ginebra (Saussure remimbo’ekuépe), Rusia ha Francia ñe’ẽkuaatyhárape.

3. ÑE’ẼKUAATY ÑEMOÑANGATÚVA HA ÑEMOAMBUÉVA

Ary 1955 guive oñemoherakuã opaite tetã rupi, ambue ñe’ẽkuaatyhára rembiapo, hérava Avram Noam Chomsky, Fila-delfia-ygua (EEUU), heñoiva’ekue ary 1928. Hembiapo rupi omoheñóikuri ñe’ẽkuaaty ñemoñangatúva ha ñemoambuéva.

Jepémo Chomsky omoheñói ñe’ẽkuaaty pyahu ohesa’ỹijo hagua Norteamérica ñe’ẽte año, oñeha’ãkuri upe rire oipuru opaite ñe’ẽte reheve. Heta tapicha katupyry omoñe’ẽva’ekue Chomsky rembiapokue, he’i hikuái ha’e omopeteĩhague heta ñe’ẽkuaatyhára rembiapo. Péicha hembiapópe jajuhukuaa Hjelmslev, Copenhague-ygua, Bloomfield ha Humboldt umíva remiandu.

Ko ñe’ẽkuaaty he’i ava, taha’eha’éva, ndaha’éi ku peteĩ ñe’ẽjoaju añónte oipurúva hekove pukukuépe, oporandu térã ombohovái hagua hapichápe. Ava akóinte oiko oipyahã ñe’ẽjoaju ndojoguaietéva ambue ñe’ẽjoaju oipuruva’ekue upe mboyvemi. Upéicha avei ohendu jave, ohesa’ỹijokuaa opaite temiandu oñembohasáva chupe. Upévare Chomsky he’i ñe’ẽkuaaty ombyatyva’erãha ava rembikuaa peteĩ ñe’ẽtegua omoheñói hagua mbojojaha (regla) oipytyvõtava oñehesa’ỹijo ha oñeikũmby porã ha pya’e hagua peteĩ ñe’ẽjoaju.

Ñe’ẽtekuaa ñemoñangatúva (gramática generativa) ru-pive ñe’ẽkuaatyhára omoañetekuaa mbojojaha ohechaukáva mba’éichapa ñamoñemoñakuaa ñe’ẽjoaju (oración) peteĩ ñe’ẽtépe.

Guaraníme ñamoñemoñakuaa ñe’ẽjoaju hesakãva, oñei-kũmbyporãva, jaipurukuaárõ ko’ãva:

Teroja moteĩva: pe (katuete oñemohenda tero mboyve),
Teroja tekome’ẽva: katupyry (katuete oñemohenda tero rire),
Ñe’ẽriregua: re (katuete oñemohendva ñe’ẽ omoirũva rire),
Avaite ha papy ñe’ẽpehẽtai: o (katuete oñemohenda ñe’ẽtéva mboyve), ha
Ñe’ẽpehẽtai aragua: kuri (katuete oñemohenda ñe’ẽtéva rire).

Ja’ehaguéicha, ko’ã mba’e jaikuaárõ, ñamoñemoñakuaáta ñe’ẽjoaju Guaraníme, kóicha:

Pe kavaju katupyry oñaníkuri korapýre
Pe karai katupyry ohókuri Paraguaýpe
Pe kuñataĩ katupyry ohenóikuri Chivépe

Kóicha heñói’ypýkuri peteĩ ñe’ẽtekuaa ñanepytyvõkuaáva ñe’ẽjoaju apópe. Ko ñe’ẽtekuaa pyahu oñembohéra ñe’ẽtekuaa ñemoñangatúva.

Chomsky he’i ñambojoavykuaaha: ñe’ẽjoaju ape (estruc-tura superficial) ha ñe’ẽjoaju guy (estructura profunda). Ñe’ẽjoaju ape rupive ja’e ñane remiandu: ayvu térã ikuatiapyré-va; ha ñe’ẽjoaju guy rupive ñamohesakã maymávape upe ñe’ẽjoaju he’iséva.

Techapyrãrõ, temiandu oñembohasáva ñe’ẽjoaju guy ru-pive; ikatu oje’e heta hendáicha ñe’ẽjoaju ape rupive. Kóicha:

Ñe’ẽjoaju guy: heta ogamimi oitýkuri yvytuvai Ka’akupépe
Ñe’ẽjoaju ape 1: Yvytuvai oitýkuri heta ogamimi Ka’akupépe
Ñe’ẽjoaju ape 2: Heta ogamimi ho’ákuri Ka’akupépe oipejúvo yvytuvai
Ñe’ẽjoaju ape 3: Oipeju yvytuvai Ka’akupépe ha oity heta ogamimi.
Ñe’ẽjoaju ape 4: Ka’akupépe heta ogamimi ho’ákuri oipejúvo yvytuvai

Ñe’ẽjoaju guy omoañete peteĩ temiandu (idea) ñe’ẽjoaju rupive. Ñe’ẽjoaju ape katu omboysaja (forma) ñe’ẽjoajúpe.

Oñemoañetévo Ñe’ẽjoaju guy ha ñe’ẽjoaju ape oiko avei ñemoambue (transformación); ja’eporãsérõ, temiandúgui oiko ysaja. Aipórõ, ñe’ẽpuruhára oikuaárõ mbovymi mbojojaha ñemoambueguigua, omoñemoñakuaáta hetaiterei ñe’ẽjoaju ape. Kóicha Guarani ñe’ẽtépe guarã jaipurukuaa ko’ã mbojojaha:

Mbojojaha 1: he’i ñe’ẽjoajúpe jajuhukuaaha teroñe’ẽ (sin-tagma nominal) ha hapykuéri teroñe’ẽje’éva (sintagma predica-tivo). Techapyrã:

karai	oguata
Teroñe’ẽ	Teroñe’ẽje’éva

Mbojojaha 2: Omboja’óva teroñe’ẽ, kóicha: téra (nombre) ha moĩmbaha terojáva (sintagma adjetivo). Techapyrã:

Ko	karai	marangatu
T e r o ñ e ‘ ẽ
Moĩmbaha	Téra	Moĩmbaha
Terojáva		Terojáva

Mbojojaha 3: Omboja’óva teroñe’ẽje’éva, kóicha: ñe’ẽpehẽtai (auxiliar) ha ñe’ẽtéva aty (grupo verbal): ha’evahína ñe’ẽtéva térã ñe’ẽtéva moĩmbaha.

Techapyrã:

o	jogua	heta	kuatia
T e r o ñ e ‘ ẽ j e ‘ é v a
	Ñe’ẽpehẽtai	Ñ e ‘ ẽ t é v a a t y
	Ñe'ẽtéva	Moĩmbaha	Téra
			Terojáva

ÑE’ẼKUAATY PURUPYRÃ a)Ñe’ẽte ha’ãngaharã (descripción de lenguas), ã)Ñe’ẽte kuaapyhy (aprendizaje de lenguas), ch)Ñe’ẽmbojerekatu (traducción), ha e)Ñe’ẽretepykuaa (lingüística textual)

Mbohapyve ñe’ẽkuaaty ha opaite arandu ijáva mbohapyvé-pe, omoheñóikuri ñe’ẽkuaaty oñembohérava ñe’ẽkuaaty purupyrã (lingüística aplicada), ijahápe:

a)Ñe’ẽte ha’ãngaharã: Ñe’ẽkuaaty purukuaa rupive ko’ãga oñehe-sa’ỹijokuaa opaite ñe’ẽte, taha’eha’éva, ojekuaaporãvévo hembia-sakue, iñe’ẽtekuaa ha iñe’ẽporãhaipyre. Praga-ygua, Saussure ha Chomsky remiandu ñande jaipuru avei ñahesa’ỹijo jave Guarani ñe’ẽte.

ã)Ñe’ẽte kuaapyhy: Avei ñe’ẽkuaaty purukuaa rupive ko’ága oime-raẽva ikatu oikuaapyhy peteĩ térã hetave ñe’ẽ oikuaa’ỹva. Ñane retã ha ambue tétame jajuhukuaa heta tapicha oikuaa’ỹva Guarani, oñeha’ãva oikuaapyhy ñane avañe’ẽ.

ch)Ñe’ẽmbojerekatu: Kóva ojepurumeme ojekuaauka hagua opai-chagua tembiapo peteĩ ñe’ẽtégui ambuévape. Upevarã ñe’ẽmbojerekatuhára (traductor) oikuaaporãva’erã mokõive ñe’ẽte. Guaraníme -hetaiterei apytépe- oñembojerekatúma: “La familia de Pascual Duarte”, Rudi Torga rembiapokue rupive.

e)Ñe’ẽretepykuaa

1º) Ñe’ẽretepy ñemi (relación endofórica).
2º) Ñe’ẽretepýpe oĩ’ỹva (relación exofórica)
3º) Myengoviaha purukuaa (referencia anafórica)
4º) Temiandu ñembohape (referencia catafórica)

Kóva avei ñanepytyvõ ñahesa’ỹijo pypuku hagua opaite ñe’ẽrete (texto). Ipype jajuhukuaa, ñahesa’ỹijo jave ñe’ẽrete:

1º) Ñe’ẽretepy ñemi. Kóva omoñondive (relaciona) mokõi ñe’ẽ peteĩ ñe’ẽretepýpe. Péicha: “Chive ra’ykuéra kuehe oho Pa-raguaýpe. Ha’e ohechaga’u chupekuéra”. Ko’ápe, terarãnguete ha’e ha chupekuéra omyengovia Chive ha ra’ykuérape.

2º) Ñe’ẽretepýpe oĩ’ỹva. Kóva omoñondive ñe’ẽ peteĩ ñe’ẽretepypegua ambue temiandu ndive, oĩ’ỹva upe ñe’ẽretepýpe. Péicha: “Jajapova’erã tembiaporã ohejava’ekue ñandéve mbo’ehára”. Ko’ápe, terarãnguete ñandéve ha ñe’ẽpehẽtai ja (ñan-de) omoñondive upe ñe’ẽrete temimbo’ekuéra peteĩ mbo’ehaogua ndive (upe oñe’ẽva ha’égui peteĩ temimbo’e), jepémo ñe’ẽretepýpe ndaja’éi ko’ã mba’e.

3º) Myengoviaha purukuaa. Kóva ñanemomandu’a peteĩ ñe’ẽre -ñe’ẽretepýpe- imyengoviaha rupive. Péicha, techapyrãrõ, tero ña-myengoviáta terarãnguére.

Nati ohenói isýpe ohechaga’úgui chupe

4º) Temiandu ñembohape. Kóvape katu ñamotenonde (terarãngue rupive) peteĩ ñe’ẽ upéi ja’étava.

Isy he’i chupe: “Che memby Chive anive neñaña”.

Fuente

Por David Galeano Olivera (ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANI)