Ehecha Jekopytyjoja reñoiha

{{Jekopytyjoja}}
[[Ta'ãnga:2019 Democracy index.svg|thumb|300px]]
'''Jekopytyjoja''' térã '''Tetarãkuái''' ha'e peteĩ [[avano'õ]] jeiko reko, omohendáva [[jokuaikuaa|tekuái]], tekove aty tuichavéva jeporavópe. Ha'etehápe, jekopytyjoja he'ise  tetãygua oiporavo mba'épa ojapo [[Tetã]] térã oiporavo imburuvicharã, he'ise opa kuimba'e térã kuña tetãygua ijojaha ha hekosãsoha, orekoha hikuái [[yvypóra tekoiterape]] ha Tetã oñangareko va'erã hesekuéra.

Jekopytyjoja ojehechauka avei upe [[tekuái reko]] rupive ojapo peteĩháme [[Platõ]], ha upéi [[Aristóteles]]: [[Porokuái peteĩme]] (mburuvicha peteĩnte ojokuái), [[aranduverekuái]] (tekuái «umi porãvéva» pegua he'i Platõ, «umi sa'ivéva», he'i Aristóteles), tavayguarekuái (tekuái «umi hetave pegua» he'i Platõ ha «umi hetavéva» pegua, he'i Aristóteles).<ref name="Bobbio democracia y dictadura">Bobbio, Norberto (1978). [http://www.robertexto.com/archivo3/democr_dictadura.htm#top ''Democracia y dictadura''], enciclopedia Einaudi.</ref> Jekopytyjoja reko ojoavy umi tekuái reko ambuéva rehe omoĩva opaite tembikuái peteĩ tekovépe — upe [[porokuái peteĩme]] guáicha — térã umi tekuái reko omoĩva tembikuái tekove mbovýpe térã peteĩ tapicha aty michĩme — upe "sa'íva rekuái". Hákatu, umi tekuái reko ombohovái va'ekue jekopytyjojápe, pe oúva Gyresia arandúgui,<ref>{{cite book|last=Barker|first=Ernest|title=The Political Thought of Plato and Aristotle|year=1906|publisher=G. P. Putnam's Sons|location=Chapter VII, Section 2|url=http://books.google.com/books?id=1HUrAAAAYAAJ}}</ref> nombohovavéima, heta tetã ombojoparágui  umi tekuái reko ha jekopytyjoja mba'e kuéra, upéicha ojokuáiporãve hetãnguéra. Karai [[Karl Popper]] he'íkuri jekopytyjoja ombohovái  [[porokuái milíko]] ha umi tetã ojokuáiva hatãme, upévare oheja tekove kuéra tetãygua oisãmbyhy imburuvicháre ha oheja chupe avei omosẽ imburuvicha porokuáigui, ñorairõ'ỹme ha ñemopu'ã'ỹme.<ref>Jarvie, 2006, pp.&nbsp;218–9</ref>

Oĩ [[jekopytyjoja oporombuekoviáva|jekopytyjoja tee'ỹ térã oporombuekoviáva]], peteĩ mburuvicha ojokuáivo ha oiporavóvo ombuekoviarã umi tetãygua oiporavo akue chupe. Oĩ [[jekopytyjoja mboja'opy]] ohejáva umi tetãygua oike joja peteĩ atýpe térã ojapo peteĩ [[aty ojokuaikuaáva]] oiporavo hag̃ua hetã raperã. Ha ipahápe oĩ upe [[jekopytyjoja tee]], umi tetãygua oiporavóvo oporomopa'ũ'ỹva, ikatu oiporavo hetã rekorã ha mba'éichapa ojeipurúta hetã pirapire. Umi mbohapy jekopytyjoja reko ikatu oiko joja ha jehe'ápe.

Haimete opa [[Opaite tetã yvygua|tetãnguéra]] ko'ãga ojokuái jekopytyjoja oporombuekoviáva rupive ha ombojehe'a ambue tekuái reko hi'ã ichupekuéra iporãvéta hetã raperã, hetáva avei umi omba'apo jekopytyjoja tee rupi térã ombojopara kóva upe jekopytyjoja oporombuekoviáva ndive, [[Suisa|Suísa]] retã techapyrãme, ku tetã ojapo heta tetãygua amandaje oiporavo hag̃ua mba'épa ojejapóta oisãmbyhy hag̃ua tetãre ha oiporavo tetã raperã,<ref>{{cita libro|apellidos=Ordás Menéndez|nombre=Daniel|año=2012|título=ESPAÑA SE MERECE… DEMOCRACIA DIRECTA|url=http://www.editorialzumaque.es/web/index.php?página=shop.product_details&product_id=90&flypage=flypage-ask.tpl&pop=1&option=com_virtuemart&Itemid=95&vmcchk=1&Itemid=95|lugar-publicación=España|editorial=Zumaque|fecha-publicación=2012|idioma=Español|páginas=108|isbn=978-84-938222-86}}</ref> [[Tetã peteĩ reko Amérikagua|Tetãvore Joapykuéra]] avei, hákatu omba'apo jekopytyjoja oporombuekoviáva rupive.

== Ñepyrũ ==
Ko ñe'ẽ ''tavayguarekuái'' oñembohasa va'ekue [[gyresiañe'ẽ]] ymaguare pegua (δημοκρατία) ha ojejapo táva [[Atenas]]-pe saro'y V Kirito mboyvépe umi ñe'ẽ δῆμος pegua (''[dḗmos'', ikatu he'ise «umi tetãygua») ha ñe'ẽ κράτος pegua (''krátos'', ikatu he'ise «tekuái»).<ref>{{Cita web |title=Ochoa del Río, José Augusto. ''La Democracia: aportes para un análisis conceptual'', Biblioteca Jurídica |url=http://www.eldial.com/suplementos/constitucional/tcdNP.asp?id=2696&id_publicar=2099&fecha_publicar=13/12/2006&camara=Doctrina |accessdate=2014-11-26 |archivedate=2007-02-08 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20070208114733/http://www.eldial.com/suplementos/constitucional/tcdNP.asp?id=2696&id_publicar=2099&fecha_publicar=13%2F12%2F2006&camara=Doctrina |título=Archive copy |urlarchivo=https://web.archive.org/web/20070208114733/http://www.eldial.com/suplementos/constitucional/tcdNP.asp?id=2696&id_publicar=2099&fecha_publicar=13%2F12%2F2006&camara=Doctrina |fechaarchivo=2007-02-08 |fechaacceso=2014-11-26 }}</ref>

Oĩ umi ava arandu he'íva [[Gyresia jekopytyjoja]] ha'e teko jekopytyjojáva peteĩha, hákatu oĩ tapicha arandu ambuéva he'íva opa tendápe ymaguare ojejuhu [[avano'õ]] ojekopytyjoja sa'imíva térã hetáva,<ref>Mann, Charles (2005), ''1491'', Madrid:Taurus</ref> ha he'i avei máva sa'i (10% opa tetãyguágui) ikatúnte oike upe Gyresia jekopytyjojápe, ha umi mba'apohára, ñemitỹhára, tembiguái ha kuñanguéra ndoikéi.

Ko'ãga oñemoambueiterei ko ñe'ẽ he'iseha, saro'y XVIII ipaha guive, tavayguarekuái oikégui heta tetãme ha ojekuaatee opa tekove (taha'e ha'éva kuimba'e térã kuña) ikatu oiporavo imburuvicharã ha hetã raperã. Ko'ãga, tavayguarekuái ndaha'evéima Gyresia jekopytyjojáicha, upévare ojeipuru avañe'ẽme ko ñe'ẽ pyahu "jekopytyjoja", omohechaukáva peteĩ teko joja porã, kuimba'e ha kuña ijojáva ha tetãygua oiko joajúpe, [[yvypóra tekoiterape]] ha jekupyty guýpe.

== Jekopytyjoja reko ==
[[File:2016 Freedom House world map.png|thumb|300px|Tetãnguéra ñemohenda omohechaukáva peteĩ ñehesa'ỹijo ojapo Freedom House ary 2016-pe:
{{leyenda|#179C86|Hekosãso}}
{{leyenda|#F6DD4F|Hekosãsovy}}
{{leyenda|#706EA4|Hekosãso'ỹ}}]]
[[File:Electoral democracies.svg|thumb|300px|Tetãnguéra <span style="color: navy">'''hovy'''</span> ha'e umíva "jekopytyjojáva jeporavo rupive" upe ñehesa'ỹijo ''[http://www.freedomhouse.org/report/freedom-world/freedom-world-2013 Freedom in the World]'' ary 2013-pegua, he'íva [[Freedom House]].]]
Jekopytyjoja ikatu ojehechauka mokõi tekópe tenondegua: [[Jekopytyjoja tee]] térã [[jekopytyjoja oporombuekoviáva|oporombuekoviáva]].

* Jekopytyjoja tee'ỹ térã oporombuekoviáva: Umi tetãygua oiporavo mante imburuvicharã, ha umi mburuvicha oiporavóta ha ojokuáita tetãygua rupive, ha'etehápe he'ise upe mburuvicha ombuekoviáta umi tetãygua oiporavo akue chupe.

* Jekopytyjoja mboja'opy: Umi tetãygua ikatu oñemboaty joja ha ikatu oiporavo joja tetã taperã, tekove aty ikatu ojapo peteĩ tekorã térã [[teko me'ẽ]] pyahu, ikatu omoĩ peteĩ mburuvicha pyahu térã omosẽ peteĩ mburuvicha ojeporavo akue.

* Jekopytyjoja tee: Ha'e umi tetãygua oiporavóvo opa mba'e, upe [[Suisa]] retãicha, tetãygua hekosãsóva oiporavo amandajépe. Ndaipóri máva oporombuekoviáva ha umi tekove tetãygua oiporavo mba'éichapa omba'apóta hetã ha mávapa omba'apóta hetãre.

Ndaipóri peteĩ ñe'ẽhe'iseha tee jekopytyjoja pegua, hákatu ojeikuaa katuete tekojoja, tekosãso ha tetã omba'apóva tekoiterapépe ha'e umi mba'e oñeikotevẽ jekopytyjoja rekópe ymaguere guive.<ref>[http://www.economist.com/markets/rankings/displaystory.cfm?story_id=8908438 Liberty and justice for some] at [[The Economist|Economist.com]]</ref><ref name="AristotlePol1317b">{{cite web|url=http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0058%3Abook%3D6%3Asection%3D1317b |title=Aristotle, Politics.1317b (Book 6, Part II) |publisher=Perseus.tufts.edu |date= |accessdate=22 de agosto de 2010}}</ref> Tekovekuéra ikatu ohecha umi mba'e opa tekove mburuvicharã ohekojojávo [[teko me'ẽ]] rupive ha mayma ohupytývo umi mba'e tekojojágui. Techarãme, peteĩ [[jekopytyjoja oporombuekoviáva]], opa vóto hekojoja, ndaipóri jokoha hatã umíva ha'eséva mburuvichápe, ha umíva tekove mburuvicharã oñeñangareko léi guasúre.<ref name="BKMIT">R. Alan Dahl, I. Shapiro, J. A. Cheibub, ''The Democracy Sourcebook'', MIT Press 2003, ISBN 0-262-54147-5, [http://books.google.co.uk/books?id=B8THIuSkiqgC Google Books link]</ref><ref name="BKHenaff">M. Hénaff, T. B. Strong, ''Public Space and Democracy'', University of Minnesota Press, ISBN 0-8166-3387-8</ref>

Peteĩ mba'ekuaarã he'i jekopytyjoja oguereko va'erã mbohapy ypy: 1) tekosãso opyta porokuái imba'e michĩme; 2) jokuaikuaa hekojoja ha 3) avano'õ rekorã ojapóva umíva tekove he'i mba'e porã ha'e opa mba'e oñesãmbyhy ypy peteĩha ha ypy mokõiha rupive.<ref>{{cite journal|last=Kimber|first=Richard|title=On Democracy|journal=Scandinavian Political Studies|year=1989|volume=12|issue=3|pages=201, 199–219|issn=0080-6757}}</ref> 

[[Tavakuairetã]] reko oñembojoja jekopytyjojápe, hákatu, heta jey ojeipuru ko ñe'ẽ "tavakuairetã" umi tetã milíkope ha umi tetã jekopytyjojáva avei.<ref>Montesquieu, ''Spirit of the Laws'', Bk. II, ch. 2–3.</ref><ref name="William R. Everdell 2000">William R. Everdell. The End of Kings: A History of Republics and Republicans. University of Chicago Press, 2000.</ref> Oĩ umi tetã jekopytyjojáva [[porokuái peteĩme|oporokuái peteĩme léi guasúre]] ymaguareterei, techarãme oiko upe [[Tavetã Joaju]] Európape ha upe [[Hapõ]] Ásiape.

== Apañuãinguéra ==

Umi karai arandu Italiagua, saro'y XX pegua, Vilfredo Pareto ha Gaetano Mosca, he'i va'ekue jekopytyjoja niko ñanembotavyse, ha oipytyvõnte umi poguasúre ha mba'ehetávare, oisãmbyhy hikuái ha'eño hag̃ua. Añetehápe, oñe'ẽ hikuái umi sa'i poguasu rekuái (''oligarquía de la élite'') niko tekorã akóinte ojehecha [[avano'õ]] rekópe, oikoitégui [[a'e'ỹ]] remiandu ha avano'õ ñemboja'óre (ombohováiva avano'õ hekojoaju ha [[Tekojoja|hekojoja]] rehe), ha umi jekopytyjojáva omoambuesénte porokuái hatã oiko hag̃ua upe porokuái oporojapoukáva kañymihápe.<ref>Femia, Joseph V. "Against the Masses", Oxford 2001</ref> Upéicha oñe'ẽ akue Louis Brandeis, "Ñande ikatu jareko jekopytyjoja térã ikatu jareko mba'ehetaitéva sa'imi tapichakuéra pópente, hákatu ndaikatúi jareko ã mokõiva."<ref>Dilliard, Iriving. "Mr. Justice Brandeis, Great American", Modern View Press 1941, p. 42. Quoting Raymond Lonergan. See, http://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=mdp.39015009170443;seq=56;view=1up;num=42</ref>

== Ehecha avei ==
Umi ñe'ẽ pytã he'iséva nde ikatu rehai chupe Vikipetã ndoguerekóigui ko'ãgaite ko'ã mba'e marandu.
<div style="font-size:100%; -moz-column-count:2; column-count:2;">
* [[Tavakuairetã]]
* [[Jekopytyjoja rembiasakue]]
* [[Jekopytyjoja tekorãhápe]]
* [[Jekopytyjoja tee]]
* [[Jekopytyjoja amandajerapépe]]
* [[Jekopytyjoja mburuvicharapépe]]
* [[Jekopytyjoja mboja'opy]]
* [[Porokuái peteĩme jekopytyjojáva]]
* [[Tavakuairetã jekopytyjojáva]]
* [[Jekopytyjoja Ára]]
* [[Tekuái reko]]
* [[Jokuaikuaa]]
* [[Porokuái peteĩme]]
* ''[[Golpe de Estado]]''
</div>

== Mandu'apy ==
{{listaref}}

== Arandukapurupyre ==
* Alejandro Agafonow (2007). [https://web.archive.org/web/20071008000056/http://www.economiainstitucional.com/pdf/No16/aagafonow16.pdf "Los Límites de la Eficiencia Económica en una Sociedad Democrática"] en ''Revista de Economía Institucional'', Vol.9, Nº 16.
* Pablo Pozzoni. (2008). [http://www.uruguayinforme.com/news/06022009/06022009_pablo_martin_pozzoni.php "La democracia entre la propiedad privada y la cosa pública"] en ''Informe Uruguay'', Nº 324-330.
* Johannes Reich. (2008) [http://ssrn.com/abstract=1154019 "An Interactional Model of Direct Democracy - Lessons from the Swiss Experience"]. SSRN Working Paper.
* Giovanni Sartori. (1987, 1988) 2005. ''Teoría de la democracia'' (2 vols.). Alianza. Madrid. [https://web.archive.org/web/20100630104919/http://www.alianzaeditorial.es/cgigeneral/newFichaProducto.pl?obrcod=28632&id_sello_editorial_web=34 ''1. El debate contemporáneo'']. ISBN 978-84-206-2566-9, [https://web.archive.org/web/20100630105004/http://www.alianzaeditorial.es/cgigeneral/newFichaProducto.pl?obrcod=28634&id_sello_editorial_web=34 ''2. Los problemas clásicos'']. ISBN 978-84-206-2567-6. [http://www.lapaginadefinitiva.com/2006/08/30/teoria-de-la-democracia-giovanni-sartori/ <small>(Reseña de la obra)</small>]

== Joaju ==
{{commonscat|Democracy}}
{{wikcionario|jekopytyjoja}}
* Bantaba, [https://web.archive.org/web/20141122201529/http://www.bantaba.ehu.es/obs/ocont/pd/ Participación y democracia]
* Obbio, Norberto (1978). [http://www.robertexto.com/archivo3/democr_dictadura.htm#top ''Democracia y dictadura''], enciclopedia Einaudi.
* Anthony de Jasay [http://www.abc.es/20110114/latercera/abcp-esto-pone-raro-20110114.html ''Lo mejor dentro de lo peor: lo que hemos de pagar por la democracia''], comentado por Álvaro Delgado Gal, ABC, 14/01/2010

{{democracia}}

[[Ñemohenda:Jekopytyjoja| ]]