Luigi Miraglia
Luigi Miraglia (1900-1975). Hekovesẽ Nápoles, Italia 1900-pe, oikovevakuaaha ha avakuãhára. Oiko ichugui tembikuaajára ka'avokuaaty ha mymbakuaatýpe mbo'ehaovusu Nápoles-pe ha ou oiko Paraguay retãme 1925-pe.
Tekove'aty tembikuaahára Paraguay-gua oipytyvõ ichupe ha otembiapokuaareka arandukuaa mymba jejuka ha mba'e ñembyatýre te'ỹinguéra Maka, Ayoreo, Ache-Guayaki ha Tova rehe. Tembikuaareka ha avaretepykuaaty ndive ojapo avei ñemoarandu te'ỹi rekoha jekuaa rehe.
Avei mbo'ehára ñe'ẽ Latín-pegua, oñorãirõ ha oñeha'ãva ojeiporu hag͂ua tapereko oĩ'ypýva hekopete, ha'e ohenóiva inductivo-contextual, péva he'ise ñamyesakãva'erãha peteĩ ñe'ẽ pe ñe'ẽ rapoitégui hekohaichaite oñembojeha'ỹre ambue ñe'ẽre pe mitã oñembo'évo, ikatuhag͂uáicha ha'e oikuaa, ohayhu ha oñeha'ã oiporu hekopete ñe'ẽ avei, peva'erã tekotevẽ ojeiporu achegety ha ñe'ẽysajakuaa hekoháicha, noñemoing͂ueiva'erã ipype ambue ñe'ẽmegua, avei oñeme'ẽva'erã mitãme moñe'ẽrã ipukúva ikatuhag͂uáicha omoñe'ẽ ha ohesa'ỹjo, sapy'ánte ojejavy pe oñepyrũ ramo rupi oñeme'ẽ ichupe umi moñe'ẽrã'inte térã ojejapo ñe'ẽjoaju mbykymínte ha péva noipytyvõi ichupe nog̃uahẽi pe jeikuaaseve hesegua.
Avei mbeguekatúpe oñemoigueva'erã ohóvo pe mbo'epýpe ñe'ẽpyahu, pevarã mbo'ehára oikuaava'erã heta ayvu 1800–2000 ñe'ẽ oikuaava'erã ikatu hag̃ua ombo'e ñepyrũ; ha umi ñe'ẽ ojeiporupy'ỹiveva'erã ñe'ẽjoaju térã moñe'ẽrãme oike ha opyta hag̃ua temimbo'épe ha ani opyta tesaráipe. Ha jajapoukava'erã ichupekuéra ñe'ẽpoty, mombe'urã, mombe'upy ha ikatúva guive tembiapo ko'ã ñe'ẽpyahu oiporu hag̃ua ha péicharõ ha'ekuéra ohecháta tekotevẽha oheka ha oiporuve ñe'ẽpyahu. Hi'ã avei ñe'ẽryru ndojeporuetéi ikatuhag̃uáicha oñeg̃uahẽ irundy katupyrýpe ha'éva ñemoñe'ẽ, ñehendu, ñeikũmby ha jehai pe ñeikũmbýva.
Ache térã Guayakies manopavẽre, Luigi Miraglia 1941-pe he'i umi paraguayo omba'apóva yvyguasu ñangarekópe kuarahyresẽ gotyo ndaha'éi tembiapovai Ache jejuka, oñembotuicha uvei ojukaramoguáicha jaguarete pochy.
Aharõguare táva Ajos ko'ág̃a Coronel Oviedo, Maximiliano Villalba Paraguay-gua omombe'u chéve ojehepyme'ẽha ichupe 300 térã 500 pesos Guayaki ojukávare, ha umi omombe'úva apytégui chemopirĩ kóva, ndaje peteĩ Guayaki oñemongoráma ndaiporivéima oho hag̃ua katu noñemomirĩri ha ndoguejýi ichupekuéra yvyrarakãgui, naipohãveietémarõ ojepoi yvatetégui ha omano upépe.
Avei peteĩ ka'atyguasu jára rógape ahecha peteĩ mitãkuña Guayaki akãngue, iparimi rupi opytava'ekue takykue hogaygakuéra oñanirõguare, ikuãcha'ĩ hese ava py'avai ha orãirõ rire ojuka ichupe.
Mokõipa ary rire 1961-pe he'i jey Miraglia ivaiveha ko'ẽ ko'ẽre Guayaki reko, ndaikatuvéi omymbajuka hikuái oñemomĩchimbáre ka'aguy hekohakuéra, ojaho'i ava morotĩnguéra oñemitỹ hag̃ua; ha kóva ogueru vare'a Guayakikuérape, pévare oike omonda avati, mandi'o kokuégui ha ojuka vaka ha kavaju ichuguikuéra, sapy'ánte osẽ ojupe hikuái ha Guayaki itenondérõ ava morotĩre ojuka avei chupe, oipe'a ichugui hacha ha machete ogueraháva oñorãirõ hag̃ua, ko'ãva rupi ojejukauka Guayakies-pe mba'eve'yrõguáicha, mitã ojehepyme'ẽ tembiguairã, kuñataĩ oñerãirõ ha ojejuka. Peteĩ árape karai Pichin López oñapytĩ ojuehe 40 Guayaki ha ou ohepype'ẽ atyrenondépe okavusu San Juan Nepomuceno-pe.
Alfredo Stroessner tendota aja (1954–1989) haimete Guayakies ojejukapa 70 sa vore ijatykuéragui omano, hetaiterei mitã ojehepyme'ẽ ha ojereraha mombyry ipehẽnguekuéragui, miliko ombyepoti, omachetea ha mitãkuña orãirõ, karai Juan Pereira hetáre oñembosarái ha ojuka pe karai py'avai, heta avei omano mba'asy paraguayos omoingéva hekohakuérape, akãnundu térã tĩsyryvai jepe ojuka ichupekuéra ndoguerekóigui hikuái pohã ko'ã mba'asypo'ípe g̃uarã.
Ha ko'ã oikóva ojehai arandukápe ha ogueru ñeko'õi Paraguay-re ambue tetãgui.
Luigi Miraglia omano táva Paraguaýpe, 5 jasyteĩ 1975-pe.
- Ohai: Enrique Santacruz Segovia.