Ehecha Ñorairõ Guasu Peteĩha reñoiha

{{Ficha de conflicto militar
| imagen = PrimeraGuerraMundial-collague.jpg
| descripción_imagen = Asu guive akatúa gotyo ha yvate guive yvy gotyo: [[Autarália]] ñorairõhára upe Ypres ñorairõ mbohapyhápe. Tyvyty [[Douaumont]] pegua, oñemoĩrã umi omanóva Verdún ñorairõme. Alemáña aviõnguéra Hyãsia-pe, 1917. Rrúsia ñorairõhára kuéra [[Petrogrado]]-pe upe [[Jasykõi Ñepu'ã]] aja. Mokõi Vyretáña ñorairõhára ijurumo'ãha ha imboka Vickers upe Somme ñorairõ 1916 aja. Alemáña yvykua ñorairõrã umi [[Oñoirũvakuéra (Ñorairõ Guasu Peteĩha)|tetã oñoirũva]] oñembojára.
| fecha = [[28 jasypokõi]] [[1914]]-[[11 jasypateĩ]] [[1918]] (4 ary, 3 jasy ha 14 ára)
|lugar = [[Európa]], [[Áfrika]], [[Kuarahyresẽ Aguĩgua]] ha sapy'ami [[Chína]]pe, [[Amérika]] y rembe'ýpe ha [[Paraguasu Py'aguapy|Paraguasu Py'aguapýpe]]
|resultado = [[Oñoirũvakuéra (Ñorairõ Guasu Peteĩha)|Tetãnguéra oñoirũva]] ipu'aka
|consecuencias =
* Opa [[Alemáña Mburuvi]], [[Áuteria-Hungyria]], [[Mburuvi otománo]] ha [[Rrúsia Mburuvi]].
* Oñepyrũ [[Rrúsia Ñepu'ã]] ha [[Rrúsia retãygua ñorairõ]], upéicha oñepyrũ avei [[Joaty Soviétiko]]
* Ojejapo upe [[Tetãnguéra Ñoirũ]]
|casus = [[Gavrilo Princip]] [[Sarajévo jejuka|ojukágui ruvicha Francisco Fernando Auteriagua]], oñepyrũ [[Áuteria-Hungyria]] oñorairõ [[Sévia]] rehe, ha upéicha Rrúsia oñorairõ Áuteria-Hungyria rehe.
|territorio = *Ojehecha tetãnguéra pyahu [[Európa]]pe ha [[Kuarahyresẽ Aguĩgua|Kuarahyresẽ Aguĩguápe]]
*Umi kolóña Alemáña pegua ha [[Mburuvi otománo]] yvykuéra ojehasa [[Ñorairõ Guasu Peteĩha Oñoirũvakuéra|Oñoirũvakuérape]] térã tetã ambuévape
|combatientes1 = '''[[Mbytegua Mburuvikuéra]]''' <br>
[[Image:Civil ensign of Austria-Hungary (1869-1918).svg|20px|border]] [[Áuteria-Hungyria]]<br>[[Image:Flag of Germany (1867–1918).svg|20px|border]] [[Alemáña Mburuvi]]<br>[[Image:Flag of the Ottoman Empire (1844–1922).svg|20px|border]] [[Mburuvi otománo]]<br>[[Image:Flag_of_Bulgaria.svg|20px|border]] [[Vugária]] <small>([[1915]]-[[1918]])</small><hr>''[[Mbytegua Mburuvikuéra|... ha ambuéva]]''
|combatientes2 = '''[[Oñoirũvakuéra (Ñorairõ Guasu Peteĩha)|Tetãnguéra oñoirũva]]'''
[[Image:Flag of France.svg|20px|border]] [[Hyãsia]]
<br>[[Image:Flag of the United Kingdom.svg|20px|border]] [[Tavetã Joaju]]
<br>[[Image:Flag of Russian Empire for private use (1914–1917).svg|20px|border]] [[Rrúsia Mburuvi]] <small>([[1914]]-[[1917]])</small>
<br>[[Image:Flag of Italy (1861-1946).svg|20px|border]] [[Itália Mburuvi (1861-1946)|Itália Mburuvi]] <small>([[1915]]-[[1919]])</small>
<br>[[Image:Flag of the United States (1912-1959).svg|20px|border]] [[Tetãvore Joapykuéra]] <small>([[1917]]-[[1918]])</small>
<br>[[Image:Flag of Belgium.svg|20px|border]] [[Véyhika]]
<br>[[Image:Flag of Japan (1870–1999).svg|20px|border]] [[Hapõ Mburuvi]]
<br>[[Image:State Flag of Greece (1863-1924 and 1935-1973).svg|20px|border]] [[Gyrésia]] <small>([[1917]]-[[1918]])</small>
<br>[[Image:Flag of Montenegro (1905–1918).svg|20px|border]] [[Montenégyro]]
<br>[[Image:Flag of Romania.svg|20px|border]] [[Rrumáña]] <small>([[1916]]-[[1918]])</small>
<br>[[Image:Flag of Serbia (1882–1918).svg|20px|border]] [[Sévia]]
<br>[[Image:Flag of Portugal.svg|20px|border]] [[Poytuga]] <small>([[1916]]-[[1918]])<br></small>
''[[Ñorairõ Guasu Peteĩha Oñoirũvakuéra|... ha ambuéva]]''
}}
'''Ñorairõ Guasu Peteĩha''', ojehero va'ekue '''Ñorairõ Guasu''',{{refn|group=lower-alpha|Hasta entonces en inglés el término «the Great War» se utilizaba para referirse a las guerras del periodo 1792-1815, desde la [[Revolución francesa]] hasta la [[Guerras Napoleónicas|derrota de Napoleón]].{{Harvnp|Stevenson|2013|p=49}} En Alemania «der grosse Krieg» era la [[guerra de los Treinta Años]].{{Harvnp|Stevenson|2013|p=767 n. 1.1}}}} ha'e akue ñorairõ oñeha'ã akue [[Európa]]pe, oñepyrũ va'ekue [[28 jasypokõi]] ary [[1914]]-pe ha opa [[11 jasypateĩ]] ary [[1918]]-pe, [[Alemáña]] retã oñeĩramo guare jekupytyha py'aguapyrã.

Ko ñorairõre oje'e ha'eha «yvoragua» upe aja oñeñombohovake haguére opaite [[tetã mbaretete]] ha ipokatu ñorairõrã va'ekue, mokõi atýre oñembyaty va'ekue.<ref>{{harvnb|Willmott|2003|pp=10-11}}</ref> Aty peteĩva, upe [[Joaty Mbohapýpa (1882)|Joaty Mbohapýva]] oreko va'ekue ipype umi [[Mbytegua Mburuvikuéra|Mburuvi Mbytegua]]: [[Alemáña Mburuvi]] ha [[Áuteria-Hungyria]]. [[Itália]], oĩ va'ekue Joaty Mbohapývape Alemáña ha Áuteria-Hungyria ndive, ndojuajúi Mbytegua Mburuvikuéra atýre, upe tetã omoñepyrũ haguére ñorairõ niko Áuteria, ha'e katu ndojapói jekupytyha ojapoukaháicha.<ref>{{harvnb|Willmott|2003|p=15}}</ref> Aty ambuéva niko [[Ñoirũ Mbohapýva]], oreko va'ekue ipype [[Tavetã Joaju]], [[Hyãsia]] ha [[Rrúsia Mburuvi]]. Ã mokõi aty heta oñemoambue ha oĩ tetãnguéra ambuéva oike peteĩ térã ambuéva ipype, ñorairõ pukukuévo: Itália, [[Hapõ|Hapõ Mburuvi]] ha [[Tetãvore Joapykuéra]] ojuajúkuri Ñoirũ Mbohapývare, upe aja [[Mburuvi otománo]] ha [[Vugária]] ojojákuri Mbytegua Mburuvikuéra atýre. Amove 70 sua ñorairõhára, umíva apytépe 60 sua niko Europagua, oho ha oha'ã ñorairõ tuichavévape ndaijojáiva upe aja.<ref>{{harvnb|Keegan|1998|p=8}}</ref><ref>{{harvnb|Bade & Brown|2003|pp=167-168}}</ref>

Oñepyrũmi mboyve [[Ñorairõ Guasu Mokõiha]], ko ñorarõ ojehero «Ñorairõ Guasu» térã «Yvoragua Ñorairõ»,<ref>{{Cita libro|apellidos=Hargrove |nombre=Julia |título=[http://books.google.es/books?id=-9FuoN0LHKQC&pg=PA5&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false Tomb of the Unknowns] |año=2010 |editorial=Lorenz Educational Press |isbn=978-0-7877-8592-5 |página=5}}</ref><ref>{{Cita libro |apellidos=Zeinert |nombre=Karen |título=Those Extraordinary Women of World War 1 |año=2001 |editorial=Twenty-First Century Books |isbn=978-0-7613-1913-9 |página=[https://archive.org/details/thoseextraordina00zein/page/14 14] |url=https://archive.org/details/thoseextraordina00zein/page/14 }}</ref><ref>{{Cita libro|apellidos=Eugene L.|título=Winston S. Churchill: 1874-1965; a Comprehensive Historiography and Annotated Bibliography|año=2000|editorial=Greenwood Publishing Group|isbn=978-0-313-30546-7|página=[https://archive.org/details/winstonschurchil00raso/page/64 64]|url=https://archive.org/details/winstonschurchil00raso/page/64|nombre=|enlaceautor=|fechaacceso=|editor=|ubicación=|idioma=|capítulo=}}</ref> ko ñe'ẽngue paha ojeipuru Alemáñame ñorairõ ñepyrũ guive (''Weltkrieg''), hákatu oñepyrũ ojeipuruve Hyãsia (''Guerre Mondiale'') ha Tavetã Joajúpe (''World War'') amo 1930 arykuérape, ha [[Tetãvore Joapykuéra]]pe katu oñembohéra va'ekue upéicha ary 1917 guive, upe mboyve pe tetãme katu ojehero va'ekue «Európa Ñorairõ».<ref>{{Cita web |título=Were they always called World War I and World War II? |url=http://www.history.com/news/ask-history/were-they-always-called-world-war-i-and-world-war-ii |fechaacceso=7 de marzo de 2014 |obra=Canal Historia |fecha=6 de marzo de 2013 |idioma=inglés}}</ref>

Tentãnguéra oho ko ñorairõme ymaite guive [[Mburuvi ñemuasãi|oñemuasãi imburuvi]] kuéra tetã ambuévape, upe niko oipytyvõ omoñepyrũ ñembohovake Európape, hákatu upe omoñepyrũite ko ñorairõ ojehúkuri ára [[28 jasypoteĩ]] ary [[1914]]-pe [[Sarajévo]] távape, karia'y [[Gavrilo Princip]] Sévia retãygua [[Sarajévo jejuka|ojukárõguare ruvicha Francisco Fernando Auteriagua]].<ref>Belfield, p. 237.</ref><ref>{{Cita publicación |apellido=Denegri |nombre=Gerardo |título=A 100 años de un hecho que cambiaría la historia de la humanidad |publicación=Relaciones internacionales |fecha=julio de 2014 |número=46 |url=http://sedici.unlp.edu.ar/handle/10915/38171 |fechaacceso=4 de agosto de 2014}}</ref> Ko tembiasa ombyai tetãnguéra jekupyty Áuteria-Hungyria hatãme ojeruréramo [[Sévia]] retãme toñemyatyrõ ko apañuái ha ã mokõi tetã ohenói umi tetã ambuéva oñemoirũ va'ekue hesekuéra toipytyvõ hag̃ua ko ñembohováire. Upe rire, sapy'aite opa Európa [[Tetã mbaretete|retã mbaretete]] oñorairõ ojuehe ha oñemuasãi ñorairõ tetãnguéra ambuévape.

Ára 28 jasypokõi, Áuteria-Hungyria oñepyrũ ondyry Séviare.<ref>{{harvnb|Evans|2004|p=12}}</ref><ref>{{harvnb|Martel|2003|p=xii ff}}</ref> Rrúsia oñembosako'i jave ñorairõrã, Alemáña ondyry [[Véyhika]] rehe, noĩri va'ekue avave ykére, ha [[Luxemburgo]] rehe ohóvo ondyry [[Hyãsia|Hyãsiare]]. Oñembojára ramo guare Véyhika rehe Tavetã Joaju omomarandu hekópe oñorairõháta Alemáñare. Hyãsia ñorairõhára kuéra omombyta umi Alemañaygua táva [[Parĩ]] ypýpe, ha oñepyrũ oñombojovái ikane'õmba peve. Ko ñorairõ pehẽngue ojehero "kuarahyreikegua". Upe pehẽngue kuarahyresẽyguápe katu, Rrúsia ñorairõhára aty heta jey ipu'aka Áuteria-Hungyria rehe, hákatu umi Alemañaygua omombyta chupekuéra ondyrysévove [[Purúsia]] pehẽngue kuarahyresẽyguáre. Amo jasypateĩ 1914 aja, Mburuvi otománo oike ñorairõme, upe he'ise ojehecha ñorairõ oparupi [[Káukaso]]pe, [[Mesopotámia]]pe ha Sinai yvyapýpe. Itália ha Vugária oike ñorairõme 1915-pe, Rrumáña 1916-me ha Tetãvore Joapykuéra 1917-pe. 

Mbeguehápe ñorairõ oñepyrũ oguahẽ ipahápe amo jasyapy 1917-pe ho'ávove Rrúsia retã rekuái upe [[Jasykõi Ñepu'ã]] aja ha ojapóvove jekupytyha py'aguapyrã Rrúsia rekuái pyahu ha umi [[Mbytegua Mburuvikuéra|Mburuvi Mbytegua]], jasyapy 1918 aja. Ára 3 jasypateĩ 1918, Áuteria-Hungyria Mburuvi oñeĩkuri py'aguapy.  Alemáña oñeha'ãmbaite rire amo 1918 ñepyrũme opaite pehẽngue ojehero va'ekue "kuarahyreikegua" pukukuévo, [[Ñorairõ Guasu Peteĩha Oñoirũvakuéra|oñoirũvakuéra]] ogueviuka Alemañayguakuéra heta ñorairõ ipu'akáva rire. Alemáña, ohasa hína upe aja [[Jasypateĩ Ñepu'ã|ñepu'ã guasúre]], ojerure py'aguapyrã 11 jasypateĩ 1918-pe, upéicha opa ñorairõ ha Oñoirũvakuéra ipu'aka.

Opávove ñorairõ, opa avei irundy mburuvi guasu: Alemáña, Rrúsia, Áuteria-Hungyria ha [[Mburuvi otománo]]. Tetãnguéra ou ombuekoviarã umi mokõi mburuvi ([[Alemáña]] ha [[Rrúsia]]) heta ijyvy pehẽnguégui ojeipe'a, ha umi mokõi ambuéva oñemboja'opa. Európa yvy ra'anga ha tetãnguéra rembe'y oñemoambuepaite, ojehecha heta tetã pyahu oñemosãso ramóva. Ñorairõ Guasu Peteĩha mbyteitépe oiko [[Rrúsia Ñepu'ã 1917 pegua|Rrúsia ñepu'ã]], omoñepyrũ upe tetã peteĩha ojeheróva ''socialista'': [[Joaty Soviétiko]]. 

Poteĩ jasy rire heta oñemongeta ohupyty jekopyty [[Amandaje Py'aguapyrã Parĩ megua (1919)|Amandaje Py'aguapyrã Parĩ meguápe]], amo [[28 jasypoteĩ]] ary [[1919]]-pe tetã [[Ñorairõ Guasu Peteĩha Oñoirũvakuéra|oñoirũvakuéra]] ojapo upe [[Jekupytyha Versalles pegua (1919)|Jekupytyha Versalles pegua]] tetã Alemáña ndive ha opa umi ambuéva ndaipu'akáiva. Amove porundy sua ñorairõhára ha pokõi sua tetãygua omano (1 % opaite yvóra rekovekuéragui),{{sfn |Keegan |1998 |p=8}}{{sfn |Bade |Brown |2003 |pp=167-168}} hetakue ndaijojáiva, umi tetã oñorairõva imba'ehetaitévagui. Ko ñorairõ heta omosarambi tetãnguéra reko ha ombosako'i ñemoambue guasu jokuaikuaápe, avano'õme ha viru remimono'õme, oiko revolusiõ ha ñepu'ã opaichagua upe peve araka'eve ndojehecháiva.<ref>{{harvnb|Willmott|2003|p=307}}</ref> Ojejapo upe [[Tetãnguéra Ñoirũ]], ani hag̃ua oiko jey ñorairõ guasu; hákatu, mokõipa ary rire oñepyrũ [[Ñorairõ Guasu Mokõiha]].

==Kuatia'i ==
{{listaref|group=lower-alpha}}
{{listaref|group="nota"}}

== Mandu'apy ==
{{Listaref|3}}

== Joajuha ==

{{commonscat|World War I}}
* [https://web.archive.org/web/20210510195929/https://www.emol.com/especiales/infografias/2008/interactivo/WWI/index.htm Portal Interactivo "90 años Primera Guerra mundial" EMOL.]

[[Ñemohenda:Ñorairõ Guasu Peteĩha| ]]