Lengua
| Lengua | ||
|---|---|---|
| Henda |
 Paraguái, Chako | |
| Ava hetakue | 17 294 (umi ojoguáva avei) | |
| Jerovia | Te'ýi jerovia tee, Hesu rape | |
| Te'ýi ojoguáva | Angaite, Sanapana | |
| [editar datos en Wikidata] | ||
Ava Lengua ojeikuaa meme chupekuéra Lengua-ramo. Ko aty ndive oiko hag̃ua jekupyty, heta ary ohasa, ko tembiapo ojapo "Iglesia Anglicana del Paraguay", Misión Inglesa Makxawqiya-rupive.
Ha'ekuéra omba'apo avei changa-pe, oñemitỹ umi oikotevẽva hembi'urã, omymbajuka'imimi ha ka'avo tekotevẽva ka'aguýgui. Avei omba'apo estancia-ha rupi vaka ñemoñemoñáme, umi tembiapo ipohyivéva ha ojehepyme'ẽ chupekuéra tembi'u térã ao rehe, sa'imi, ombohepy chupekuéra, péicha ojepuru chupekuéra. Heta ary opyta estancia jára poguýpe, katuete oguerahave gua'u ao térã tembi'u, ndohupytýi hembiapokue ohepyme'ẽmba hag̃ua oikotevẽva. Oiko chuguikuéra esclavo. Ndaje menonita-kuéra ko'ág̃a ohekombo'e chupekuéra ñopytyvõ taha'e karurã, mymba ñemoñemoña ha kamby rehegua hi'upy taha'e.
Tendakuéra oikohápe
[jehaijey | emoambue kuatia reñoiha]Enihet, péicha ojeikuaáva hikuái, oñemboja'o norte ha sur-yguápe. Norte-ygua oñemohenda colonias menonitas gotyo ha ambuéva sur-ygua, ojapóma 100 ary oĩha hikuái Misión Anglicana, gotyo.
Ohaygua reko
[jehaijey | emoambue kuatia reñoiha]Ñemitỹ jepivegua ojejapo ka'aguýpe, raẽteve rosado, omoporã hag̃ua yvy ñemitỹrã, upépe ojehecha jety, petỹ, avati ha mandi'o; oipuru tembiporúramo pala yvyrágui ojejapóva, ojogua remope.
Óga ñemopu'ã ndaha'éi mba'e ohecharamoitereíva chupekuéra g̃uarã, ha upévare oky jave oikepa ama ha ro'y avei. Oje'óga'apo apu'a hikuái, omoinge yvyra yvýpe ha yvate ojapo cúpula-pe ojoguáva. Hi'ári, ombojo'a yvyra rakãngue, yvyrarogue, kapi'i, upéva ha'e ogahoja.
Ojapo hag̃ua ivy'akuéra ojapo fermentación algarrobo, eirete, avati ha kurapepẽ.
Omymbajukáta ha oñorãirõta jave hikuái oipuru hu'y ha yvyra pehẽngue hatãva. Pe arco sã ojejapo guasu pirégui.
Tembipuru pumbasy rehegua oipuru flauta takuáragui ojejapóva, avei silbato ojejapóva palo santo ogueraháva ijajúrare jeguakáramo; avei ojejapóva kanguégui, tambor mymba pirégui ojejapóva ha ombopu hag̃ua yvyra pehẽngué rehe, ko tambor ojejapo pindo tronco ha mymba pirégui. Ijeroviápe oguereko hikuái omanórãmo ava pyhare jave, hi'ã, osẽva hetégui, opyta katuete upe tenda rupi oporomondýivo. Ojehechakuaáramo pe máva ikangy ha ikatuha omano upe pyharépe, pya'e porã oñeñotỹ oikepa mboyve kuarahy, jepéramo ne'ĩra omano.
Apopy ha tembipurukuéra ojeipurúva
[jehaijey | emoambue kuatia reñoiha]Kuñanguéra ojapokuaa manta lana-gui, oikotevẽva heta ñemba'apo ojejapo haguére telar primitivo-pe, ojejapóva mokõi yvyra pehẽnguégui ojeikutúva yvýpe, ha oñembojoajúva yvate ha iguýpe mokõi yvyra rehe, péicha opyta pa'ũ ohasa hag̃ua pe inimbo.
Ovechágui oñeguenohẽ lana, isa'ýva morotĩ ha hũva.
Karaguatagui oguenohẽ fibra ha heseve ojapo hikuái cuerda ha voko, oipuru upevarã ju kangue térã yvyra hatãgui ojejapóva ha ikatuva ombovyvy. Ojepokuaa kuñanguéra ojapo ao ijuperã térã ipehẽnguekuérape, mymba pirégui, taha'e vaka térã guasu. Mymba pirégui avei ojejapo alfombra, tuparã ha ñandu pire katu ojeipuru ojejapo hag̃ua voko tuicha oroja hag̃ua eirete.
Peteĩ jeguaka ojehecharamóva, ha'e cinto lánagui ojejapóva ha ojeipurúva akãre ha oñembojeguaka jatyta ra'angáre. Oñembovyvy hese.
Andai hetáichagua ojeipuru oñeñongatu hag̃ua y, tembi'u ha umi michĩvévape, petỹ, yva ra'ỹi ha mba'emimi.
Jerovia ha mombe'ugua'ukuéra
[jehaijey | emoambue kuatia reñoiha]Enxhet-kuéra oguereko hemiandúpe tuicha kyhyje kilyikhama rehe, ha'eva aña joguaha ha ikatúva ojehecha oimeha tenda térã aravópe, jepivérõ ojehecha térã oñeñandu pyharekue. Oñeñanduka opáichagua. Oĩ ndaje kilyikhama morotĩva, oikóva ygápe yvyapasusũme ha yno'õme, ituruñe'ẽme oporomondýi tuichaiterei. Ambue kilyikhama ndaje ojogua peteĩ mitã doce ary oguerekóva, imba'erendýva ha omimbipa iñakãme.
Enxhet-kuéra oiko akóinte okyhyjévo chuguikuéra, ha ko'ãva jaryikuéra ojeipuru chaman-kuéra rehe ojapo jave hembiapo.
Ojokupyty rire Misión Anglicana ndive, misioneros he'i kilyikhama ha'eha aña retã rehegua.
Enxhet-kuérape g̃uarã aravo ojekehápe ojeguerokyhyje, oke aja ndaje, pe ã ikatu ojehekýi hetégui, ipyti'áre osẽ ha ojapo mba'e ojehecháva jeke ajánte. Ojeguerovia añakuéra anga, oñembohérava kilyikhama, oheka upe aravo oñemomba'e hag̃ua pe máva okéva retére.
Upévare kéra ha'e peteĩ tembiapo ojeguerokuhyjéva.
Umi imombe'ugua'ukuéra ojehecharamovéva apytépe oĩ “antropología Enxhet de la Esperanza”, “el origen de las plantas”, “el origen de los animales” ha “el origen del fuego de la cocina”.
Haimete opavave ko aty rehegua ojehecha tetãpehẽ Presidente Hayes ha Boquerón-pe.
Ko aty oguerekóva hetave ava ojeipapáva censo rupive. Ary 1981-pe, ojeipapa 8.770 ava.
Censo ary 1992-peguápe, ojeipapa 9.501 ava.
Chase-Sardi tembikuaarekápe, oñembohéra 18 aty.
Oñemohenda ko'ãva tenda rupi: Madame Linch, Asunción-pe, Pozo Colarado-pe Estancia Santa Juanita, Puesto Estrella Sola, Estancia Riachito, Estancia Yasamathasla, Riacho Grande, Deolinda, Los Lapachos, Estancia Lota S.A, Estancia Amora, Estancia Lucero, Esperanza, Misión Central Makthlawaiya, Rancho del Monte, Puerto Karaja Vuelta, Estancia Buena Vista, Estancia Quebrachales, Estancia Bretona, Estancia Los Tamarinos, Estancia Salazar, Estancia Alborada, Estancia Yakukay, Estancia Maroma, Estancia Ledezma, Estancia Medina-kue, Estancia Setenta y Cinco, El Estribo, Santa Fe, Paratodo I, Dos Palmas, San Carlos, Palomito, Alegre, Caranda, 20 de Enero, Yatmata, Sombre Piri, Nazareth, Sombreo Piri-Enxet, Muijik, Km 270, Km 316, Pome, Campo Largo, Campo Nuevo, Natem Amyip, Paz del Chaco, Nueva Vida, San José, Armonía, Pozo Amarillo Centro, Pozo Amarillo Colonia 1, Pozo Amarillo Colonia 2, La Esperanza, Benjamín Aceval-pe, La Patria, Laguna Hũ, Puerto Pinasco-pe, Hoffnungsau, Kronstal, Hochstadt, Molino Menonita.