Aimarañe'ẽ
Aimarañe'ẽ (Aymar aru) ñe'ẽ Ñemby Amérika peguáva, aimarakuéra iñe'ẽ tee. Ha'e ñe'ẽ ypygua mbohapyha oñañe'evéva Amérikape, amo 2,2 sua oñe'ẽkuaa. Oĩve mokõi ñe'ẽ aimarágui oúva oikovéva ko ára peve: ha'éva jaqaru, oñe'ẽva su Perũ yvytyrysyigua, ha kawki, ñe'ẽ ogue ramoiteva'ekue.
Ñama'ẽrõ aymara ñe'ẽgui oúvare jahecha oĩha opáichagua ñe'ẽ aimara:
- Aimarañe'ẽ septentrional: oñeñe'ẽva tetãvore La Paz-pe (Volívia) ha tenda ypa Titikáka-pe;
- Aimarañe'ẽ meridional: oñeñe'ẽva tetãvore Oruro ha Potosi-gua (Volívia);
- Aimarañe'ẽ altiplano Chile-gua: ha'e hína peteĩ aty mbytegua oñeñe'ẽva ypa Titikáka ñemby kuarahy reike gotyo (altiplanos Peru-pegua) ha ambue jere reheguakuéra.
Opavavete ojuavy hikuái ipu, ijysaja ha iñe'ẽndýpe, upéichante avei opavavéva ñe'ẽhakuéra opa tenda rupigua ikatu ojokupyty.
Ñe'ẽ aimara hekoresãi umi tenda okarayguaháre, péva he'íse, umi tenda yvytyháre tetãvore La Paz, tetãvore Oruro ha Potosi, ko'ã tendápe kuaapy ha ñe'ẽ jeporu ohupyty 99%. Umi ambue tetãvorekuéra altiplano Volívia, Peru ha Chile-gua, ñe'ẽ jeporu oguejyve, jepevérõ upéicha ko ñe'ẽ hesãi ha imbarete. Ko tendápe, España ñe'ẽ ohekojopy aimarápe ha, sapy'ánte avei ohekojopy chupe kéchua.[1]
Ñe'ẽndymi
[jehaijey | emoambue kuatia reñoiha]Ñe'ẽndymi:
- Tuvicha: jach'a
- Michi: jisk'a
- Àra: uru
- Avati: tunqu
- tùva: tataku
- sy: mamaku
- Yvy: uraqi
- Yvàga: alajhpacha
- Y: uma
- Tata: nina