Quemil Yambay
Quemil Yambay niko heñóikuri ára 10 jasyapy ary 1938-pe; táva Santa Elena-pe (Tupãorã), Tetãpehẽ Cordillera, Paraguay retãme. Itúva ha'e karai Jalil Yambay ha isy katu kuñakarai Marina de la Paz Rodríguez. Quemil niko irundyha, pa joyke'y apytépe (pokõi kuimba'e ha mbohapy kuña). Imitãrõguare oikókuri Alfonso Tranquera-pe. Imitã'i guive, oha'ã kuaa mymbakuéra ñe'ẽ, ha upéva omoherakuã mombyry chupe iñirũnguéra mbo'ehaogua apytépe. Upérõguare avei ombopúma mbaraka. Oñemoarandu irundyha mbo'esyry peve ha upéi mboriahúgui ojeheja mbo'ehaógui.
Orekórõ guare 16 ary, Quemil Yambay osē itávagui, Francisco ha Marco Iglesias ndive, yvy rupi omba'apo hag̃ua purahéipe, itúva omonei'ỹre chupe. Mbohapyve og̃uahẽ peichahápe Coronel Oviedo pe, upei katu Presidente Franco, Itakyry ha Presidente Stroessner pe (Ciudad del Este). Avei opurahéi jepe Foz de Yguasúpe ha ojeherókuri Vapor-kue Aty. Ary 1960 pe, imba'epu aty oñembohetave ha upe guive oñembohérakuri Los Alfonsinos.
Hekove pukukue jajáipe, Quemil Yambay pe oñeme'ẽ hetaiterei jehechakuaa ha jopói, ñane retãme ha ambue tetã rupi, umíva apytépe Unesco oiporavo chupe yvypóra Imomorãmby Hekovéva ramo. Hembiapokue hína “Mokõi guyra'i”, “Lidia Mariana”, “Rohejáta che morena”, “Funcioón-hápe”, “Rohayhúgui Ñekíta”, “Ajupíta de presidente”, “Cinco años aje-gusta”, “Ipirevai la patrona”, “A mi pueblito”, “4 kuña”, “Lórito óga”, hetaiteve apytépe.
Quemil Yambay omendákuri Lidia Mariana-re, omanova'ekue ha chugui oreko peteĩ tajýra. Hembireko ko'ág̃agua héra Lidia Alvarenga ha hendive oguereko mokõi ñemoñare kuimba'éva. Quemil oreko 5 ñemoñare (3 kuña ha 2 kuimba'e) ha 10 temiarirõ. Mokõive ita'ýra niko puraheihára avei: Ulises ha Chahian.