Tavarandu

Tavarandu ha'e peteĩ kuaaty ijáva Avakuaaty tembiapoguiguápe. Ohapykueho, ombyaty ha oikuaakajeýva arandu ka'aty. Mayma kuaaty oguerekoháicha, tavarandu oipuru avei aporeko ha tapereko oipytyvõva ichupe ohupyty hag̃ua hembipota. Tavarandu térã tetãkuaa, ha'e kuaaty (disciplina, ciencia) tetã rembikuaaguigua. Upe ñe'ẽ omoheñoiva'ekue peteĩ karai katupyry hérava Willians John Thoms, ary su poapysa irundypa poteĩme; ha ojepuru oñehenói hag̃ua umi mba'e ha'e: jeroviapy (creencias), jepokuaa (costumbres), mombe'ugua'u (mitos), mombe'upy (leyendas), ñe'ẽarandu (proverbios), ñe'ẽnga (refranes), tetãygua rembiapokuéva. Upe ñe'ẽ ojepuru mayma tetãme, yvy ape ári oĩva.

Tavarandu pypegua

Tavarandu ha'eva'erã katuete:

1.1. Mba'echae (tradicional). Péva niko he'ise pe mba'e tavarandugua (hecho folklórico) -taha'e ha'éva- ohasaha sy ha túvagui, ñemoñarépe. “Tuka'ẽ” jaipuru ko'ag̃aite peve ñembosaráirõ, ñande sy ha ñande ru ombohoságui ñandéve ha upekuévo omyesakãgui ñandéve mba'éichapa ñaha'ãva'erã
1.2. Tetãygua rembiapokue (vulgar). Ápe katu oje'e ñandéve pe mba'e tavarandugua ikatuha heñói oimeraẽ hendápe. Natekotevẽi jaha ñañemoarandu upevarã térã ñaime peteĩ mbo'ehaópe heñói hag̃ua tavarandu. Péicha peteĩ jehero (marcante) oimeraẽva omoheñoikuaa.
1.3. Ijapoharekuaa'ỹva (anónimo). Avei oje'e mba'e tavarandugua ijapoharekuaa'ỹha. Techapyrárõ, avave ndoikuaái mávapa oipuru'ypýkuri pe ñe'ẽ “amóntema”
1.4. Purupyrã (útil). Mba'e tavarandugua niko ojekuaa, ojepuru aja. Ndojepurúiramo, ndojekuaái ha upe mba'e pya'e omano. Terere, vorivori, chipa, tatapỹi ári jehasa umíva ha'égui purupyrã, hekove; ha oĩ gueterei ñande apytépe ko'ag̃aite peve
1.5. Heñoisapy'áva (espontáneo). Péva he'ise mba'e tavarandugua noikotevẽiha ñembosako'i arére. Oimeraẽ hendápe, heñoita jave, heñói. Techapyrãrõ, ja'ekuaa “yvyrasỹi” heñoihague peteĩ ára. Hoky peteĩ ñande rapicha apytu'ũme (heñoisapy'a) ha péva oikuaaukávo hapichápe, ojekuaa ha ojepurúmakatu.

Tavarandu ñemohenda

Apytu'ũ rehegua tavarandu = Folklore Espiritual o Animista
Mba'e'apo rehegua tavarandu = Folklore Material o Ergológico
Ava'aty rehegua tavarandu = Folklore Social o Sociológico

APYTU'ŨGUIGUA TAVARANDU

Kóvape oikepaite mba'e tavarandugua oñemombytáva ñane apytu'ũme, tekotevẽ'ỹre jahecha térã jajapo. Hyepýpe jajuhukuaa: ñe'ẽjovake, ñe'ẽñemiguerojera, mombe'ugua'u, mombe'upy, káso ñemombe'u, ñe'ẽnga ha hetaiteve mba'e.

1.1. Ñe'ẽjovake (relación) niko ñe'ẽpotymimi joguaha ja'éva ojupe, ha ñane irũ ombohovakekuaáva ñandéve.

Techapyrã:

Che korapýpe areko
Ka'avo hérava aromita
Jepémo ápe heta nde rogaygua
Che rohetũmíta

Nde korapýpe reguereko
peteĩ ka'avo hérava aromíta
Anínte eja cherehe, ¡cháke! Che ru nderaviramíta

1.2. Ñe'ẽñemiguerojera (adivinanza) niko ñe'ẽporandu oñepyrũva maravichu maravichúpe, ha oha'ãrõva ñembohovái katupyry.

Techapyrã 1. Maravichu maravichu, mba'émotepa
ñapo'ẽramo hesápe okaru (jetapa)
2. Maravichu, maravichu, mba'émotepa
peteĩ karai po'i oike ka'aguýpe ha
osẽ iñakã rehe ysypo (ju).

1.3. Jeroviapy (creencia) niko umi mba'ekuaa jaguerekóva, jepémo ñe'ẽrei, upeichavérõ jepe ojepuru tapiáva oparupiete oñembohováivo mba'e hesaka'ỹva.

Techapyrã:

Mbarakaja hekove pokõi
Mbarakaja hũ ome'ẽ po'a
Chavurro hasẽramo, okýta

1.4. Jeroviajerovu (superstición) niko umi mba'ekuaa oñembotuichareíva; ja'eporãsérõ, jeroviajerovu niko ha'ehína umi jeroviapy ñemongakuaave.

Techapyrã:

Typycha okẽ kupépe pya'e omondo ogapýgui jahayhu'ỹvape
Kuña ndojahuiva'erã imemby rire, ỹramo imembymi omanokuaa chugui
Pitogue opurahéiramo, he'ise oĩha hyeguasúva

1.5. Paje (magia) niko mba'ekuaa ojepurúva mba'e porã ha mba'e vai aporã. Oĩ tapicha -iñaranduka'atýva- oñembokatupyryva'ekue pajépe, upéicha rupi umíva oporopohãnokuaa. Heta tapicha ohasa'asýva, hasykatuetéva, ndojejuhúiva, ndaipirapiréiva, ikerairũ pochýva hamba'e oñepohãnouka hekokatujey hag̃ua ỹramo ojora hag̃ua mba'e vai ojejapóva hesekuéra; ha katu, oĩ oipurúva paje oharu hag̃ua hapichápe. Ja'ekuaa avei oĩha kuimba'e ha kuña ojapokuaáva paje. Oĩ oipurúva imba'ekuaa oharu, ojahéi térã ombyai hag̃ua oimerãévape, umívape oñembohéra paje apoha hũva; oĩháicha avei ojoráva mba'e vai térã ombohekokatujeýva tapicha ojeharuva'ekuépe, ha ko'ãvape oñembohéra paje apoha morotĩva. Pe paje morotĩ apohára ndaikatúi ojapo paje hũva ha péicha avei pe paje hũ apohára ndaikatúi ojapo paje morotĩva. Paje apópe ojepuru opa mba'e: ñana, tembi'u, yvoty, tuguy, yvy, kuatia, ao, inimbo, ta'ãnga, marangatukuéra ra'ãnga, kurusu, y karaipyre, juky, akãrague, kangue, kavure'i rague, guinéa kyra, tepoti, ka'a, itakaru, ju ha ñembo'e San Antonio, San Miguel Arcángel, Santo Tomás, Santa Elena ha Santa Catalina de Sena-pe.

1.6. Ñepohãno chae (medicina popular): Paraguáype hetaiteve oĩ tapicha hasykatu jave oñepohãnoukáva pohãnohára chaépe ha umichahápe ñe'ẽ ojepuruvéva ñomongetahápe ha'ehína avañe'ẽ. Umi pohãnohára chae oipuru pohãrõ umi mba'e oguerekóva hekohápe. Ndaipóri ha'ekuéraichagua oikuaa porãvéva ka'avo ha ñanamimi oĩva ijerére. Umíva ha'ehína hembipuru. Umi pohã oipuru hikuái oporomonguera hag̃ua. Oĩ ambue pohãnohára ndoipurúiva ñana. Añetehápe, oĩ oporomongueráva yvy, y térã katu oporopohãnóva ñembo'e rupive. Nahi'ãi jaheja tesaráipe Guaranikuéra oikuaaporãhague upe hekoha. Ndaipóri ka'avo, ita térã mymba hera'ỹva Guaraníme. Ko'ã tapicha imba'ekuaáva apytépe, oĩ avei pe oporomomembýva, oñembohérava partéra chae, oipytyvõva kuña hyeguasúvape imemby hag̃ua, hogapýpe. Jaikuaaháicha sa'i oĩ kuña ohóva peteĩ tasyópe (hospital) imemby.

Iporã avei ja'e, mba'asykuéra oĩháicha heraha avei Guaraníme. Techapyrãrõ: ohéo térã haru; py'aruru; tavardillo; kambyrujere; mitãreterasy; isípula; topepireko ha ambuéva.

Pohãramo ojepuru ko'ãva: ka'ahái, ka'arẽ; guavirami, taperyva; arasa, yvapurũ; tapekue; tarope, jaguarundi; amba'y, kumanda yvyra'i, mamóne; kokũ, jaguareteka'a; karaguata, mba'ysyvo; ka'arurupe, ka'apiky'i; kalaguala ha ambuéva.

1.7. Jeroviakatu (religión). Ñane retãygua omomba'eguasu opa mba'e ijáva jeroviakatúpe, taha'e ha'eháicha. Péicha opavave jaguereko peteĩ térã hetave ñangarekohára: San Blas (ahy'o rerekua), San Roque (jagua ha imeg̃uáva rerekua); Santa Lucía (ohecha'ỹva rerekua); San Ramón (hyeguasúva ha imembyramóva rerekua); San Isidro (ñemitỹhára rerekua), San Cayetano (mba'apohára rerekua); Santo Tomás (oñemoarandúva ha iñarandúva rerekua); Santa Cecilia (puraheihára rerekua); San Antonio (ojohayhúva rerekua); San Judas Tadeo (imba'ehasýva ha apañuãi rerekua).

Paraguáype -héra Guaraní reheve- jahechakuaa gueterei: tupãnói, óga ñemongarai; jepokuaa ha jerovia póra rehegua (upéva jeko hekovaiva'ekue, iñangaipa hetava'ekue), ha Estacionero opurahei'asýva kurusu árape ha Arapokõindy Marangatúpe (Samana Santa).

1.8. Mombe'ugua'u (mito) oñeha'ã ombohovái umi mba'e iñypytũ, hypy'ũ, jahecha'ỹ ha jaikuaaporã'ỹva, jepémo upéicha jagueroviáva.

Techapyrã: Periquito

JASY JATERE

Kóva hina Tau ha Kerana ñemoñare irundyha. Ko mitã'i yvágaicha hesa hovy hasy ha kuarahy mimbícha iñakãrague sa'yju. Og̃uahẽvo asajepyte ndaje osẽ omyasãi mborayhu. Oje'e hese opívo oguataha ha oguerekoha ipópe ka'a rakã pehẽngue ome'ẽva ichupe imba'ekuaaita.

1.9. Mombe'upy (leyenda) niko oñeha'ã ombohovái mba'eicharupíva oĩ yvy ape ári umi hekomymbáva (animales), hekoka'avóva (vegetales) ha mba'ehekotee'ỹva (minerales). Techapyrã:

KA'A

Peteĩ áraje Ñande Ru ou, tujamíramo, yvy ape ári oguatávo, ha ikane'õmarõ oheka peteĩ ogami opytu'u hag̃ua. Ohohápente mavave ndoipe'ái chupe hóga rokẽ. Maymávante oñembotavypa chugui. Ipahaitépe, og̃uahẽ peteĩ tujami rógape. Upéva ombohasa chupe hógape, ome'ẽ chupe y ha tembi'u, ha okemi hag̃ua avei ome'ẽ chupe. Upe tujami oikóje itajýra ndive, ha mokõive rasa oñangareko porã Ñande Ru rehe.

Ohecharamógui tujami ha tajýra reko marangatu, Ñande Ru ojevúvo yvágape omoheñoiukáje tujami róga korapýpe, peteĩ ka'avo pyahu avave oikuaa'ỹva. Upei og̃uahẽkuri tujami rendápe Ñande Ru remimbou; ombo'eva'ekue tujami ha tajýrape mba'eichaitépa ojepuru'arã upe ka'avo pyahu, hérava ka'a, opytava'ekue mokõivéva poguýpe.

1.10. Káso ñemombe'u (Cuentos populares) niko umi ñemombe'u iñasãiva ñane retãpýre ha ñande rapicha omombe'úva imandu'akuévo hembiasakue térã ambue hapicha rembiasakuére. Opaichagua káso niko oĩ, péicha, ñahendukuaa póra, pombéro, pláta yvyguy, paje, Pychãichi ha Perurima umíva rehegua. Oĩ avei omombe'úva mba'éichapa heñóikuri tavakuéra, ỹramo oñe'ẽva guyra, mymba, térã ka'avokuéra rehe. Oĩ itie'ỹva, avei ñanembopukáva, ñanemongyhyjéva ha opaichaguáva. Upeichavérõ jepe, maymáva ñanerekombo'e ohechaukágui ñandéve pe ñande rekoite; avei oguerekógui upe arandu ka'aty oje'eha. Ko'ág̃a rupi ae oñembyaty ha mbeguekatúpe ojehai ohóvo. Avei oñemomba'eguasúve ha ojehechakuaaramojey.

Techapyrã:

MBORIAHU RYG̃UATÃ KÁSO

(Mbyatyhára: David A. Galeano Olivera)

Karai Hilario ha hogayguakuéra oikova'ekue, ñepyrũrãme, Itakyrýpe. Upépe omba'apo hikuái kokuépe. Mandyju ha manduvi niko umi mba'e oñemitỹkakuaavéva, ohepyme'ẽ hag̃ua. Oiko porã hikuái, imboriahu ryg̃uatã. Imarangatu hikuái. Heta tapicha ohayhu añete Hilario ha hogayguakuérape, ha oĩra'e avei ohayhu'ỹva chupekuéra.

Péicha ndaje, peteĩ ko'ẽ, ojuhu hikuái juky iñasãiva hóga jerére. Osẽ ha ohohápente, hóga jerére, juky mante ojuhu. Oñemondýivoi ha'ekuéra. Oñembo'e avei, ha upéi ohypýi ykaraipyrépe. Ña Carmen -Hilario rembireko- oitypeíkuri ha ombyatypa peteĩ vosápe, ha'e.... ka'arupytũ jave oñotỹkuri -iména ndive- kuarahy reike gotyo.

Upeichavérõ jepe, upe ára guive nosẽporãvei mba'eve chupekuéra. Ña Carmen jeko oúkuri hasykatuetévoi. Hilario katu ojuhúkuri irundy hymba vaka oñekarãi ha huguypáva, upéi omanombava'ekue ichugui. Ha'e oñangareko aja hembireko ha umi hymba vakáre, ysokuéra oñemohyguatãkuri imandyjutýpe. Upeichaite jekoraka'e ojehúkuri. Vaípeko ojehecha hikuái. Iñambuepaite hekovekuéra. Peteĩ pohãnohára chae he'íkuri chupekuéra: “Mba'evai niko ojejapo penderehe. Ndaha'éi vyrorei. Che ndachepu'akamo'ãi hese. Pehayhúramo pende rekove ha pene ñemoñare, pehova'erã ko'águi ha pya'e ave. Pepytáramo ko'ápe ikatu pemanomba; pehóramo ikatu peñakãrapu'ãjey”.

Pya'e jeko Hilario ha ipehẽnguekuéra ojapyhýkuri ijaomimi ha oje'ói Itakyrýgui. Mombyryvoi oho upégui, Karaguataýpe. Upépe ojogapo vaivai; ha upéicha avei, heta ára ndaje ohasa asy. Yvýpe hamba'e oke ha okaru. Hilario ha ita'ýra ypykue ohókuri omba'apo peteĩ mandyjutýpe. Mbeguekatúpe ojoguajeýkuri tupa, apyka, mesa, umíva. Upeichahárupi ndaje, peteĩ ka'arupytũ, Hilario -ou rire imba'apohágui- oguapýkuri itapỹi rovái okay'u hembireko ndive; ha oñemongetaháguihina hesaho hikuái peteĩ karréta nandíre, ohasáva ohóvo, ha jeko og̃uahẽvo peteĩ mbokaja tuja renondépe -namombyrýiva hogakuéragui- oguetékuri Hilario ha Ña Carmen resa renondégui. “Mba'épiko péva”, he'íje hikuái ojupe. Mokõive ndaje imandu'ákuri upérõ umi hogaykeregua ñe'ẽnguére. Ha'ekuéra niko omombe'úmiva'erã Hilario ha Ña Carmen-pe Karaguatay iporaha, ha sapy'apy'a ojejuhuha upépe pláta yvyguy. Ñorairõ Guasu rapekuevoi niko raka'e. Ambue ka'arupytũme ojehujeýkuri upe mba'e. “Oiméne niko kóva hína pláta yvyguy mba'e”, he'ijekoraka'e hembirekópe, ha ombojoapy: “Ko'ẽramo jajo'óta”. Upe ára irundyhápe Hilario ndohói omba'apo. Opytákuri, ha hembireko ha ita'ýra ypykue ndive ohókuri mbokaja tuja oĩha meve. Ogueraha hikuái peteĩ jo'oha (pala), ha oñepyrũ ojo'o. Pya'evoi ndaje ojuhu peteĩ karameg̃ua'i. Onohẽraka'e hikuái ha oipe'ávo ojuhu hyepypegua omimbipáva, nimbora'e pláta yvyguy hína. Ovy'aiterei hikuái, jepérõ upéicha nomombe'úikuri mavavetépe. Oguerokirirĩnte hikuái.

Mbohapy ára ohasa rire jeko Hilario osẽkuri ohopa heseve Brasil-pe, ha upépe ohepyme'ẽkuri. Heta pirapire ndaje oñeme'ẽkuri chupe. Upégui ou rire, ojoguákuri hogarã Paraguaýpe. Ko'ag̃aite peve oiko ko'ápe. Ipirapire heta jepiveguáicha; ha'e... kakuaa omba'apo. Añetémbora'e upe he'iva'ekue chupekuéra pohãnohára chae: “Pehóramo ikatu peñakãrapu'ãjey”. Ha añetehápe, upeichaite oiko hesekuéra. Mba'e vai rire, mba'e porã manteva'erã, péicha niko oje'evavoíjepi...

... ha upépe opa.

Mba'e'apoguigua tavarandu

Kóvape oikepaite mba'e tavarandugua oikóva mba'e apo rupive. Heñói guive ava ojapo heta mba'e ipópe. Aipórõ ápe oikehína: óga apo, tembi'u apo ha opaichagua mba'e apo (ñanduti, poyvi, ovecha rague umíva).

2.1. Óga (vivienda) oñemopu'ãvo oñemohendava'erã tekotevẽháicha ani hag̃ua yvytu vai ojeity hi'ári. Oĩ óga ojejapóva mbokaja yguégui ha oñemo'ã kapi'íva; ha upéicha avei ojogapóva ipyahuveháicha, oipurúmava yvy'atã (ladrillo) ha yvyrajegua. Óga oñemboja'o kóicha: tataypy, ñaimeha térã jahuha, kotykeha, kotykaruha ha guataha. Ogapypegua katu ko'ãva: tupa kochõ ha aramboha; kyha, karameg̃ua, tataindyrenda, lampiũ, tataindy; mesa, apyka, apykape, apykapuku, kambuchi, tembipuru; angu'a, ña'ẽmbe, yrupẽ, ajaka, y'uha, hy'a, yrenda ha kanéka.

2.2. Tembi'u Paraguay (alimentos). Tembi'u apópe ojepuru ko'ãva: aramirõ, avati, kure ñandy, kamby, kesu, ryguasu rupi'a, mymba ro'o opaichagua. Mboheha (condimento) apytépe jajuhukuaa: áho, sevói, ky'ỹi, asuka, juky, laurel rogue ha limõ. Tembi'u Paraguáy apytépe oĩ: huitĩ maimbe, rora, kavure, mbeju, chipa, so'o jukysy, so'o josopy, so'o apu'a, so'o chyryry, so'o ka'ẽ, puchéro, vífe koy'gua, chamuchína, asado de carnes, guiso, pajagua maskáda, chatáka, votifarra, mbusia, kumanda, lókoro, saporo, jopara, ipokue, iñakãngue yvyguy, chicharõ, chipa guasu, mbaipy, kiveve, kosereva, kaguyjy, kamby arro, arapaho, alóha, terere, guari, chícha ha ambuéva.

2.3. Jasypapaha ñemitỹ ha mymba ñangarekoguigua (Calendario de actividades agropecuarias). Jasyteĩ: yvavakuéra hi'aju. Oĩ sandia, merõ, avakachi, arasa; Jasykõi: Oñemono'õ mandyju ha oñekytĩ yvyrakuéra; Jasyapy: Oñembyaty avati, oñembosako'i yvy oñeñemitỹ agua; avei, oiko kure ñemongyra; Jasyrundy: Ojehapo'o mandi'o. Oñeñotỹ opaichagua temitỹ, ojeguerova yvyra ha ka'avokuéra; Jasypo: Oñemopotĩ kokue. Oĩma heta yva hykuéva: narã, limõ hamba'e. Oñeñitỹ petỹ; Jasypoteĩ: Oĩma kumanda ha takuare'ẽ; Jasypokõi: Oñembosako'i yvy ambue temitỹme g̃uarã. Oñeñotỹ mandi'o, jety, kumanda, manduvi, sandia, merõ, kurapepẽ, arro. Oñekytĩ ka'a; Jasypoapy: Oñeñangareko mymbakuérare: kure, kavaju, vaka, ovecha, kavara; Jasyporundy: Oñeñotỹ mandyju, manduvi, arro, kumanda, jety, merõ, kurapepẽ, andai, pakova, mandi'o. Oñeñapĩ ovecha; Jasypa: Oĩma trigo; Jasypateĩ: Oĩ ñepyrümaavatiky, sandia, merõ ha piña; ha Jasypakõi: Hetáma avati, merõ ha sandia. Oñemba'apóma avei petỹ ha mba'eysyvóre.

2.4. Mba'e'apo. Táva ojejapohápe ha mba'e ojejapóva (Artesanía: su geografía y materiales empleados). Ita, Aregua ha Tovatĩme: mba'e'apo ñai'ũ ha tovatĩgui, Karapegua: poyvi, San Miguel: ovecha rague, Jataity: ao po'i, Kapiata: typycha, Luque: Mbaraka ha opaichagua jeguaka itaju ha kuarepotĩgui, Limpio: karanda'y), Itagua: ñanduti, Pirivevúi: póncho 60 lista), Ka'akupe: mba'ehe'ẽ, Cnel. Bogado ha Eusebio Ayala: chipa, Atyra ha Ypakarai: vakapi.

Avano'õguigua tavarandu

Kóvape katu oike mba'e tavarandugua oñemoañetéva tekohápe, tapichakuéra ndive, teko ñemoirũ rupive. Hyepýpe jajuhukuaa: ñe'ẽ jepuru, mba'epuru ha jepokuaa, vy'arã ha ambue mba'e.

3.1. Jehero (apodo) niko teratee'ỹva jaipurúva ogapýpe térã angirũ apytépe. Techapyrã: Chiquitín, Pancho, Aguara'i, Avión Koli, Anguja, Kavaju Rembe, Kururu, Gállo Perõ, Guyra Tavy, Jaguarete, Jatevu, Jagua'i Pakéte, Ka'i, Jagua Perõ, Vaka resa.

3.2. Ñe'ẽnga (Refranes) niko ohechauka ava arandu ka'aty, ñe'ẽ'apesã rupive.

Techapyrã:

Ahaséma ógape, he'i hyéva ikasõme.
Aisu'u ha amokõ hykuere, heíje ináko reheve okeva'ekue.
Aháta aju, he'i osóva.
Avy'a ha ndavy'ái, he'íje iména manóva.
Ág̃ante re'áne che píkore, he'íje lóro.
Che ndaka'úi, he'i oka'úva.
Chéngo ha'emínte, he'i loríto óga.
Ivai la situ, he'íje hekakapa'ãva.
Javy'ahag̃uánte, he'íje ikomáipe omoakãperõva'ekue.
Jaikove, he'íje mondaha omonda'íramo.
Kavalete, heí isái mbykýva.
Cada cosa henda, he'íje iky oguerováva ityvytágui iñakãme.
La unión hace la fuerza, he'íje ikatĩjováiva.
Ndaha'evoi la ha'usepávakuri, he'íje asadohágui oñemuñava'ekue.
Ndaipóri forma, he'íje angu'ápe oñenóva.
Ña'aguata, he'íje iména katĩva.
Sapy'aite g̃uarã, he'íje iména sa'yjúva.
Tuicha rejavy, he'íje hetyma yvyráva oisu'úrõ chupe jagua.
El único que me queda bien, he'íje ijao peteĩva.
Arriéro rembe puku kavaju uhéi.
Arriéro vai pombéro villetéra.
Arriéro rekorei lápi de color morotĩ.
Arriéro juruméme kaseróla.
Mitã vai kururu ñembo'y.
Lígape jakare jepe ojahogáva.
Mandarína ha g̃uaig̃ui ndaikatúi ja'u ñemi.
Výro ha yvyra karẽ araka'eve ndopái.
Hovasyve tape yképe okakávagui.

3.3. Ñembosarái ha tetia'erã (juegos y Pasatiempos) niko ha'e umi mba'e ñaha'ãkuaáva ñande rapichakuéra ndive. Ã mba'e ñaikotevẽ ñande rekohápe ha upehaguére ndaikatúi hese'ỹkuéra. Umi ojekuaavéva apytépe jaguereko: tuka'ẽ, kuäirũ kañy, tevi trápo, valíta, tikichuéla; partído; calesita, carrera vosa, kambuchi jejoka, paila jeheréi, tata ári jehasa, yvyrasỹi, tóro ñemoñarõ, toro kandil ha ambuéva.

3.4. Vy'arã marangatúva (fiestas patronales). Ko'ápe oĩ 6 jasyteĩ: Reyes Magos; 21 jasyteĩ: Ñandejára Guasu, Pirivevúipe; 2 jasykõi: La Candelaria, Kapiatãpe; 3 jasykõi: San Blas, Pirivevui ha Itápe; 3 jasypo: kurusu ára; 24 jasypoteĩ: San Juan ára; 10 jasyapy: San Lorenzo, Ky'ỹindy ha San Lorenzo-pe; 1 jasypateĩ: Todos los Santos, 2 jasypateĩ: día de los difuntos, 8 jasypakõi: Tupãsy Ka'akupe; 21 jasypakõi: Santo Tomás, Paraguarípe; ha 24 jasypakõi: Tupãra'y arareñòi.

FUENTES

Por David Galeano Olivera (ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANI)

KUATIAÑE'ẼITA (BIBLIOGRAFÍA)

Aguilera Jiménez, Domingo. Ñe'ẽnga, Dichos populares paraguayos. Paraguaýpe, Paraguay: Cepag, 1996. 259p.
Beals, Ralph; y Hoijer, Harry. Introducción a la antropología. Los Angeles, Estados Unidos: Aguilar, 1992. 776p.
Bejarano, Ramón César. Karai vosa. Paraguaýpe, Paraguay: Editorial Toledo, 1982. 144p.
Bertoni, Moisés. La civilización Guarani. 3 tomos. Puerto Bertoni, Paraguay: Imprenta y edición “Ex Silvis”, 1927.
Cadogan, León. Ayvu rapyta. Textos míticos de los Mbya Guarani del Guaira. Paraguaýpe, Paraguay: Ceaduc-Cepag, 1992. 321p.
Cardozo Ocampo, Mauricio. Mundo folklórico paraguayo. 3 tomos. Paraguaýpe, Paraguay: Editorial Cuadernos Republicanos, 1989.
Colmán, Narciso R. Ñande ypykuéra. Nuestros antepasados o génesis de la Raza. Paraguaýpe, Paraguay: Imprenta El Arte, 1929. 277p.
De Carvalho Netto, Paulo. Folklore del Paraguay. Paraguaýpe, Paraguay: El lector, 1996. 413p.
De Guarania, Félix. De la sabiduría popular. Paraguaýpe, Paraguay: Editorial Arandurã, 2000. 87p.
Galeano Olivera, David A. Diferencias gramaticales entre el Guarani y el Castellano: estudio contrastivo y su incidencia en la educación. Paraguaýpe, Paraguay: Centro Reprográfico Saul, 1999. 92p.
Galeano Olivera, David A. Guarani Rayhupápe Irundyha – ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANI. Paraguaýpe, Paraguay: Centro Reprográfico Saul, 2001. 150p.
Galeano Olivera, David A. Guarani Rayhupápe Mbohapyha – ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANI. Paraguaýpe, Paraguay: Centro Reprográfico Saul, 2000. 320p.
Galeano Olivera, David A. Jakavere ypykue (15 káso ñemombe'u). Paraguaýpe, Paraguay: Edisa, 1989. 87p.
Galeano Olivera, David A. Káso Ñemombe'u. Paraguaýpe, Paraguay: Centro Reprográfico Saúl, 1999. 97p.
Galeano Olivera, David A. Pukarãmeme. Paraguaýpe, Paraguay: Zada Ediciones, 2007. 120p.
Galeano Olivera, David A. Pukarãntevoi. Paraguaýpe, Paraguay: Zada Ediciones, 2007. 120p.
González Torres, Dionisio. Catálogo de plantas medicinales (y alimenticias y utiles) usadas en Paraguay. Paraguaýpe, Paraguay: Editorial Comuneros S.A., 1980. 460p.
González Torres, Dionisio. Cultura Guarani. Paraguaýpe, Paraguay: Editora Litocolor S.R.L., 1991. 269p.
González Torres, Dionisio. Folklore del Paraguay. Paraguaýpe, Paraguay: Editorial Comuneros S.A., 1980. 612p.
González Torres, Dionisio. Toponimia Guarani (y orígen e historia de pueblos) en Paraguay. Paraguaýpe, Paraguay: Editora Litocolor S.R.L., 1994.199p.
Guasch, Antonio y Ortíz, Diego. Diccionario Castellano-Guarani Guarani-Castellano. Paraguaýpe, Paraguay: Cepag, 1991. 826p.
Meza, Miguelángel. Perurima rapykuere. Paraguaýpe, Paraguay: Ediciones Taller, 1985. 110p.
Miranda de Alvarenga, Alejandra Estelbina. Artesanías tradicionales del Paraguay. Paraguaýpe, Paraguay: A4 Diseños, 2001. 125p.
Miró Ibars, Margarita. Tembi'u rehegua. Reivindicación de la cultura culinaria Guarani-Paraguaya. Karapegua, Paraguay: 03 estudio ediciones, 1994. 137p.
Pangrazio, Miguel Angel. Arriéro pórte. Paraguaýpe, Paraguay: El lector, 1994. 126p.
Rolandi, Rubén. Kásos: ahendu, ahai. Paraguaýpe, Paraguay: Edisa, 1989. 124p.
Rolandi, Rubén. Opáicha oñemombe'u. Paraguaýpe, Paraguay: Editorial Don Bosco, 1994. 75p.
Romero Sanabria, Aníbal. Más paraguayo que la mandioca. Paraguaýpe, Paraguay: 1996. 143p.
Vera, Helio. En busca del hueso perdido. Paraguaýpe, Paraguay: RP ediciones, 1990. 242p.
Vera, Saro. El paraguayo, un hombre fuera de su mundo. Paraguaýpe, Paraguay: El lector, 1994. 230p.

Enlaces externos