Yvypóra ñemoambue

Vikipetãmegua

Yvypóra ñemoambue (karaiñe'ẽme: evolución humana) ha'e mba'éichapa yvypóra reko ha rete oñemoambue ymaguareite guive ha ko'ágã meve. Heta tembikuaaty ojesarekojoja ojekuaa hag̃ua umi mba'e, oñemoarandu tekovekuaaty rupive, avakuaaty tetepyguigua rupive, ymaveguarekuaa, tekoypykuaaty rupive ha ñe'ẽ'etakuaaty.

Karai Charles Darwin, Ingyaterra pegua ohaiva'ekue, ary 1859-me, peteĩ aranduka omboherava'ekue "Tekove juehegua ypy" (Origen de las Especies). Darwin-pe guarã niko taha'eha'éva tekove (ka'avo, mymba ha ko'ãva apytépe, ava) mbeguekatúpe omoambue hete ha hetepy, ha he'i avei oikopukuveha, oñemoña katui, umi ojepokuaaporãvéva hekoháre. Darwin guive ojeguerovia ñepyrũ ava ha'eha karaja ñemoñare. Ko'ága peve ojejuhu gueterei ava'ypy kanguemimi ha mba'e'apokue omoañetéva Darwin remiandu. Ary 1965-pe, peteĩ yvykuaatyhára hérava John Martyn, ojuhúkuri Baringo, ypa oĩva Kénia (Áfrika) retãme, peteĩ kuñataĩ akãngue. Upe kuñataĩ oñembohéra pyahujey "Lúsi", ha jeko oikova'ekue upérupi ojapo mbohapysua ary.

Upéicha avei, ary 1994-me, ojejuhujey Afrika-pe yvypóra ypykue kanguemimi itujavéva Lusi-gui, ko'ãva jeko ojapo posua ary rupi oikohague Etiopia-re, upépe ojejuhúkuri umi kangue, oñembohéra chupekuéra Australopitecus ramidus, ha ha'ekuéra hína ko'ãgaite meve umi yvypóra ypykue itujavéva ko yvy ape ári. Ha'ekuéra ndaje umi karaja ñemoñare, oikotevẽgui hembi'urã, oguejyva'ekue yvyra rakãgui ha oguata ñepyrũ mokõive ipýre. Upéva hína ava katupyry (homo habilis) ojapokuaámava hembipururã. Ichugui oikókuri ava ñembo'ypyre (homo erectus) ojapo peteĩsua ary. Ha upéa riregua hína ava arandu (homo sapiens) oikundahava'ekue yvy ape.

Yvypóra kanguekue oñembojoja ambue karaja ha ka'i kanguekue ymaguare guive, ko ta'ãngáme ikatu ojehecha mba'éichapa yvypóra kangue ojogua ambue mymbáre.

Mandu'apy[jehaijey | emoambue kuatia reñoiha]

Aranduka ambuéva[jehaijey | emoambue kuatia reñoiha]

  • Guillén-Salazar, F. (2005). Existo, luego pienso: los primates y la evolución de la inteligencia humana. Madrid: Ateles Editores.
  • López Moratalla, Natalia (2007). La dinámica de la evolución humana. Eunsa. ISBN 978-84-313-2438-4. 
  • Morgan Allman, John (2003), El cerebro en evolución. Ariel: Barcelona.
  • Stix, Gary (2008): «Huellas de un pasado lejano». Investigación y Ciencia, 384(sept.): 12-19 (Migraciones prehistóricas)

Joaju[jehaijey | emoambue kuatia reñoiha]