Ñorairõ Boquerón
Ñorairõ Boquerón
Posu kuimba’e, mbohapy armas, Ejercito paraguayo-pegua oñembosako’i ojeity hag̃ua umi 700 térã 800 boli oipysyrõva Boquerón, ha 20 ára pukukue oñorãirõ hendivekuéra, ndikatúiva osẽ mamove gotyo, oñemongora ichupekuéra ha ndoguerekóigui y, tembi’u ha mboka, ho’a paraguáy poguýpe. Teniente Coronel José Félix Estigarribia, 6 jasyporundy 1932-me, oñe’ẽmondo mba’éichapa kuri ojejapóta upe tembiapo. Regimiento RI3 Corrales, Ytororõ ha peteĩ batallón General Aquino-pegua oñomoirũ ohapejoko hag̃ua boli oúva omoirũ omombaretévo ijatykuéra, upeichahápe omano peteĩtei hikuái, paraguayo-kuéra oñepyrũ ohasa asy y’uhéi, oguerekógui peteĩ láta 18 lts rehegua peteĩ compañía-pe g̃uarã. Upe aja artillería ha unidades centro-pegua ojapi opytu’u’ỹre bolikuéra oĩva Boquerón-pe. Marzara, ha’éva bolikuéra myakãhára upépe, ohechakuaa oñemongora hague chupekuéra, oñe’ẽmondo opavavépe oñangareko hag̃ua munición rehe. Heta oñorãirõ hikuái, bolikuéra ogueru aviõ avei ha jepémo upéicha Regimiento Corrales oñemomba’e retaguardia rehe ha ojoko boli-kuéra oúva omoirũ hag̃ua hapichakuérape. Bolikuéra Enrique Peñaranda-pegua ijatýva 250, Lóa-pe 250 boli ha peteĩ escuadrón de caballería oĩva mayor Moscoso poguýpe oñemoĩ 2.000 paraguayo Regimiento Corrales, ha peteĩ escuadrón RZ1-pegua rehe, ha ohasa sapy’árõ upéva oha’arõ jey chupekuéra Regimiento Ytororõ oñemohendáva Boquerón renondeitépe. Og̃uahẽ 28 jasyporundy ha umi boli oñemongoráva Boquerón-pe, ndoguerekovéima ikarurã ha munición opa ohóvo. Ojapóma 19 ára ha 19 pyhare oñorãirõha hikuái, ojehecha hovakuéra rehe ikane’õ, ivare’a ha ijy’uhéiha, Marzara upémarõ ombyaty oficial-kuérape he’i hag̃ua chupekuéra: jajeruréta paraguayo-kuérape opa hag̃ua ápe ñorãirõ ha jajehekýi Boquerón-gui térã ñamano hesehápe. Upe rire ambue árape 29 jasyporundýpe ko’ẽ porã mboyve ojehecha poyvi morotĩ, opavave okirĩrĩ, oĩ kuhyje peichahágui ha’éramo g̃uarã japu, sapy’ánte peteĩ paraguayo osẽ osapukái chupekuéra “pesẽ peteĩteĩ pende po yvatépe ha mbeguekatu”, ha péicha osẽ meme ohóvo hikuái pirupiru ojehecha.
Karai Mburuvichapavẽ Emilio Balbuena, oñorairõva’ekue Chákope, imandu’ávo Boquerón ñorairõre, he’íkuri: “21 ára oñeñorairõ rire, ára 29-pe opásapy’a pe ñorairõ huguyetéva oikova’ekue Boquerón-me. Ko’ẽtĩvo ipu pe turu oikuaaukáva ñorairõ og̃uahẽhague ijapýpe ha Boquerón opytamaha Paraguái retã poguýpe. Volikuéra -Marzana ra’y- omoĩmbaiteva’ekue ijehegui upe ñorairõme, ha ndaipu’akavéigui, oñeme’ẽ hikuái ha oñepomoĩ. Upémarõ, ñane retãygua guarinikuéra oho pya’e porã ha’ekuéra oĩha meve ha oipopyhy umi Volípe; ha ohechakuaávo ivy’a’ỹ ha heterasykatu ome’ẽ chupekuéra tembi’u ha pohãmimi oguerekóva; ha péicha, Voli ha ñane retãygua, ojohecharamo ha ovy’a hikuái upe ñorairõ og̃uahẽhaguére ipahápe.
Ambue ára ko’ẽme, Marzana oñepomoĩ rire, ñane retã ruvicha Eusebio Ayala og̃uahẽ Boquerón-me, ohecharamóvo José Félix Estigarribia rembiapokue upe ñorairõme ha omoĩnguévo jeguaka ijati’ỹre, he’i chupe: “Estigarribia nderekokatúgui reikokuaa ñane retã guarinikuéra ruvichárõ. Ñane retã guarinikuéra ruvicha guasu ojapókuri hembiapo hekoitépe. Chako ñorairõ ojapo José Félix Estigarribia-gui peteĩ tuvicha añetete ha ojehecharamóva. Boquerón ome’ẽkuri verapy Estigarribia rérape. Ha’e rupi Cháko ndo’ái Bolivia poguýpe. Estigarribia ipyapýgui Paraguay itenondékuri Bolivia-re Boquerón-me, ha upe mba’e avave ndaikatumo’ái omoambue.
Ko árape avei oñemomorã Paraguái retã Guarini ára, ha’éva umi oñangarekóva ñane retãre ha hesehápe heta ñorairõ rupi ohasamava’ekue ha upeichahápe omyenyhẽva verapýgui ñane retã rembiasakue. Paraguái Retã Guarini ome’ẽkuri ipytu, huguy ha hekove ñane retã rayhupápe umi mokõi ñorairõ guasúpe ñane retã oguerekova’ekue: Argentina, Brasil ha Uruguái ndive ary 1865 guive 1870 peve ha upéi Bolivia ndive ary 1932 guive 1935 peve. Mokõivépente ñane retã guarinikuéra ohechauka hikuái ipy’aguasu, imbarete ha hetã rayhu añetete. Francisco Solano López ha José Félix Estigarribia ha’e umi mokõi Guarini ombojeguakáva tetã Paraguáirembiasakue ha hendivekuéra opavave guarini yma ha ko’ág̃aite peve oñangarekóva pe tetãrekosãsóre.