Paraguái

Paraguái
Poyvi Ha'erã'i
Tetã ñe'ẽ akã: "Paz y justicia" (Karaiñe'ẽ: 'Py'aguapy ha tekojoja')
Tetã Momorãhéi: Tetã Paraguái Momorãhéi Nerehendúi piko?
Tavusu (ha táva tuichavéva)	Paraguay
Ñe'ẽ tee	Karaiñe'ẽ ha avañe'ẽ
Tetãygua réra	Paraguái, Paraguaigua
Tekuái reko	Tetã mburuvicharapépe
• Tendota	Mario Abdo Benítez
• Ombuekoviáva	Hugo Velázquez
Tetã Amandaje	Congreso de Paraguay
Sãso  • Ñemongu'e guasu  • Oñemoañete  • Jekuaaukapyre	Epáña pegua 15 jasypo ary 1811 25 jasypateĩ ary 1842 10 jasyporundy ary 1880
Yvy apekue	Ñemoĩha 60.º
• Opaite	406 752 km²
• Y (%)	2,6 %
Tembe'y	3484 km
Y rembe'y	0 km
Yvyty yvatevéva	Yvyty Perõ
Ava hetakue	Ñemoĩha 106.º
• Hetakue	7 052 983 hab. (2018)
• Typy'ũ	17,3 hab./km²*
PIB (PPA)	Ñemoĩha 90.º
• Opaite (2018)	USD 98 964 sua
• Per cápita	USD 14 031
PIB (nominal)	Ñemoĩha 90.º
• Opaite (2018)	USD 43 776 millones
• Per cápita	USD 6 206
IDH (2018)	0,702 (110.º) – Yvate
Viru	Guarani (; PYG)
Ára	UTC−4
• Arahakúpe	UTC−3
ISO Jehero	600 / PRY / PY
Tetã renda tee Ñandutíme	.py
Tetã pumbyry papapy	+595
Tetã puhoe papapy	ZPA-ZPZ
Tetã aviõ papapy	ZP
Mba'yrumýi papapy tee	PY
COI Jehero	PAR
Atyvete ONU, w:es:URUPABOL, G77, OEA, Unasur, Mercosur, OEI, Grupo de Río, Unesco, Unión Latina, Interpol, CAF, OACI, BID, Banco del Sur, ALADI, OLADE, CELAC, w:es:Grupo de Lima ha SELA.
Opaite Tetã Yvýgui
[editar datos en Wikidata]

Paraguái, herateéva Tetã Paraguái (karaiñe'ẽ: República del Paraguay), niko peteĩ tetã opytáva Ñembyamérikape oguereko’ỹva parápe osẽ hag̃ua, oñemongoráva Argentínare, ñemby rupi, Pindorámare, kuarahyresẽ rupi ha Voríviare, yvate rupi. Itavaguasu ha’e Paraguay (Asunción). Opyta haguére Ñemby Amérika mbyte gotyo ojehero Ñemby Amérika Korasõicha.

Tavayguakuéra: 6.831.306 ava rupi (ojepapava´ekue ary 2008-pe). Ijykére jajuhu tetãnguéra (ñemby, ñembykuarahyresẽ ha ñembykuarahyreike gotyo) Argentina, (yvykuarahyreike gotyo) Vorívia ha Pindoráma (kuarahyresẽ gotyo). Y Paraguái omboja’o tetãme mokãi yvy pehẽme: Pehẽngue Kuarahyresẽ ha Pehẽngue Kuarahyreike térã Cháko.

Tetã Poyvi oguereko mbohapy tysýi mboyke ijojáva: peteĩ pytã (tekojoja), morotĩ (py’aguapy) ha hovy (sãso). Avei oguereko mokõi Tetã Ta’anga ojoja’ÿva: peteĩ tenondépe he’iva “República del Paraguay" (petẽi palma ha petẽi olivo ojejokuáva iguýpe ha ojeíva ojuehe yvate gotyo ombokuaaporãva peteĩ mbyja sa’yju mimbíva apu’a hovy mbytépe) ha ambue hapykuépe he’iva “Paz y Justicia” (peteĩ leõ ha peteĩ gorro frigio –he’iséva sãso-).

Ne'ẽ: Avañe'ẽ ha Karaiñe'ẽ. Paraguái-pe Oñeñe'ẽ avei Jopara Ñe'ẽ

Marandeko

Kolõ mboyve

Ava te'yikuéra oiko vaekue ko yvýpe hetaiterei ro'ýre. Avano'õ Kolõ mboyve yvykuérape ko'ag̃aite Paraguáivape, ha'e vaekue te'yikuéra ndopytpái vaekue voi peteĩ tendápe añónte, umía ojeikuaa porã vaekue heko'ai ñorairõ reheguávare.

Ñemongolonia

Kalo III omoheñóikuri Río de la Plata Virreirenda 1776-pe ha oheja ipoguýpe Argentina, Uruguái, Río Grande ha Santa Catarina, Brasil, upéicha avei, Paraguái, Bolivia ha Chile yvy ag̃agua yvateguáva. Ojehúvo upe mba’e, Paraguái opytákuri Río de la Plata Virreirenda poguýpe ha ojehekýi Peru Virreirendágui. Pe virreirenda pyahu tavaguasurã ojeporavókuri táva Buenos Aires-pe.

1806 ha 1807-pe Inglaterra-ygua ojeity Rio de la Pláta Virreirenda ári ha oñemomba’e umi yvy oĩva Arasẽ gotyo ha Buenos Aires yvypehẽ kakuaáre. Upérõ, Paraguái ha Córdoba-gui ohua’ĩ hikuái heta ñorãirõhára oipytyvõva’ekue Inglatera-ygua ñemosẽme.

1810-pe, oñemboajévo Buenos Aires Aty Peteĩha isãsombyréva, Paraguay Motenondehára: Bernardo de Velasco, orahauka petei jehaipyre Buenos Aires-pe oikuaaukahápe chupekuéra Paraguái Yvypehẽ ojehekyi ha oñemosãsoha Rio de la Plata Virreirendágui. Upérõ Velasco ha iñirũnguéra -ára 24 jasypoteĩ ary 1810-pe- avei omboaje peteĩ Aty ha omoĩ hikuái Paraguái Yvypehẽ España poguýpe, Fernando VII omoakãva upérõ.

1811-pe, Mburuvichapavẽ Manuel Belgrano ha iñorairõharakuéra ou Buenos Aires-gui omosãsóvo Paraguáy Yvypehẽ España poguýgui. Upérõ ha’ekuéra oñorãirõ mbarete Takuary (9 jasyapy 1811) ha Paraguarípe oñemotenondehaguépe hesekuéra España rérape oñorairõva.

Hasypeve, 14 jasypo 1811 jave iñapysẽ pe ñemongu’e guasu omoakãva Pedro Juan Caballero ha omosãsova’ekue Paraguáype España poguýgui. Velasco, Juan Valeriano Zaballos, José Gaspar Rodríguez de Francia ha Fulgencio Yegros ojepytaso hikuái Pedro Juan Caballero ndive. Péicha, 15 jasypo arako’ẽme Paraguay hekove sãso, opáy, opu’ã ha oguata ijehegui ha ojehekýi España poguýgui. Velasco oñemboykékuri peteĩ jasy ohasa mboyve. 17 jasypoteĩ 1811-pe, peteĩ amandaje oiporavókuri peteĩ Aty Sãmbyhyrã, omoakãva Fulgencio Yegros. Pe Tetãygua Amandaje Mokõiha oñembyatýkuri 30 jasyporundy 1813 guive 12 jasypa 1813 peve. Upérõ ojeporavókuri peteĩ ñesãmbyhy pyahu hérava Tetãrerekuára ha omoakãva Fulgencio Yegros ha José Gaspar Rodríguez de Francia; ha avei ojeporavo ñe’ẽ Tetã omyengoviáva ñe’ẽ Yvypehẽme. Pe Amandaje ijatyva’ekue 3 jasypa 1814-pe ojapókuri José Gaspar Rodríguez de Francia-gui Paraguáy Retã Ruvicha Pu’aka’apyra’ỹva.

24 ary pukukue javeve José Gaspar Rodríguez de Francia oisãmbyhy Paraguái. Ha’e ombotyvoi ko ñane retã opavave pytagua resa renondégui. Upevakuére avei opaite ñane retãygua remikotevẽ oñemoheñói ñane retã ryepýpente. Oñembohetave ñemitỹ, mymba ñemoña ha mba'e'apo ogapypegua. Tetã oñemomba’e yvýre ha upéi omboja’o ha ome’ẽ yvyvore oñemba’apo hag̃ua ipype. 1844-pe, Carlos Antonio López -ha’eva’ekue tetãrerekuára- ojeporavo ñane retã ruvichárõ ha upekuévo oñemboaje avei peteĩ léi guasu, ha’éva peteĩha ñane retãme. Ha’e oisãmbyhýrõguare oipe’ajey ñane retã rokẽ pytaguakuérape; ombopyahu tekombo’e ohupytyva’erã opavavépe, ojehepyme’ẽ’ỹre; ha avei omoñepyrũ tape ha ogavusu apo.

Péicha, 1869 peve -umi ary pukukuépe- heñói, okakuaa ha imbarete Paraguái Retã mbohapy motenondehára (oñepehẽnguéva) rembiapo rupive. Umíva hína: Karai Guasu José Gaspar Rodríguez de Francia, Carlos Antonio López, ha ita’ýra, Francisco Solano López.

Tetãnguéra

Ysyry guasu:

• Parana
• ysyry Paraguái
• Monday
• Tebikuary
• Akidaban
• Apa
• Ypane
• Araguay
• Akaray

Yno'õ guasu oĩ yno'õ Ypakarai.

• Tetãvore Paraguái

Ava

Paraguái pépe ningo oĩ 6.347.884 tetãguakuéra.

• Tava Paraguáipe

Paraguái itavakuéra tenondegua

Ko rysýi ohechauka pe 22 tavakuéra tenondegua Paraguáipegua, ary 2012.

Ñemohenda	Táva	Tetãvore	Tavayguakuéra (2012)	1- Paraguay 2- Ciudad del Este 3- Encarnación 4- Pedro Juan Caballero
1º	Paraguay	Distrito Capital-Central	512.112
2º	Ciudad del Este	Alto Paraná	396.091
3º	Encarnación	Itapúa	144.572
4º	Pedro Juan Caballero	Amambai	100.650
5º	Ka'aguasu	Ka'aguasu	100.551
6º	Coronel Oviedo	Ka'aguasu	90.485
7º	Concepción	Concepción	80.346
8º	Villarrica	Guaira	53.379
9º	Pilar	Ñe'ẽmbuku	31.612
10º	Ka'akupe	Cordillera	30.738
11º	Santa Rita	Alto Parana	25.144
12º	Ita	Central	22.469
13º	Villa Hayes	Presidente Hayes	21.581
14º	San Estanislao	San Pedro	20.327
15º	Doctor Juan Eulogio Estigarribia	Ka'aguasu	17.936
16º	San Ignacio	Misiones	17.422
17º	Hohenau - Obligado	Itapúa	16.896
18º	Curuguaty	Kanindeju	16.370
19º	Ayolas	Misiones	15.386
20º	Repatriación	Ka'aguasu	14.983
21º	Villeta	Central	14.935
22º	Capitán Bado	Amambai	14.826