Paraguái

Tavakuairetã Paraguái
	Paraguái
; Poyvi	; Ha'erã'i ;
	Tetã ñe'ẽ akã: Py'aguapy ha tekojoja
	Tetã Momorãhéi: Tetã Paraguái Momorãhéi; Nerehendúirõ
Tavusu; (ha táva tuichavéva)	Paraguay
Ñe'ẽ tee	Karaiñe'ẽ ha avañe'ẽ
Tetãygua réra	Paraguaigua
Tekuái reko	Tetã mburuvicharapépe
• Tendota	Mario Abdo Benítez
• Ombuekoviáva	Hugo Velázquez
Tetã Amandaje	Congreso de Paraguay
Sãso; • Ñemongu'e guasu ; • Oñemoañete ; ; • Jekuaaukapyre	Epáña pegua ; 15 jasypo ary 1811 ; 25 jasypateĩ ary 1842 ; 10 jasyporundy ary 1880
Yvy apekue	Ñemoĩha 60.º
• Opaite	40.752 km²
• Y (%)	2,6;%
Tembe'y	3798 km
Y rembe'y	0 km
Yvyty yvatevéva	Yvyty Perõ
Ava hetakue	Ñemoĩha 106.º
• Hetakue	7.353.672 hab. (2021)
• Typy'ũ	17,83 hab./km²
PIB (PPA)	Ñemoĩha 94.º
• Opaite (2018)	USD 97;779 sua
• Per cápita	USD 5207
PIB (nominal)	Ñemoĩha 94.º
• Opaite (2018)	USD 38.;287 sua
• Per cápita	USD 5905
IDH (2020)	0,728 (103.º) – Yvate
Viru	Guarani (; PYG)
Ára	UTC−4
• Arahakúpe	UTC−3
ISO Jehero	600 / PRY / PY
Tetã renda tee Ñandutíme	.py
Tetã pumbyry papapy	+595
Tetã puhoe papapy	ZPA-ZPZ
Tetã aviõ papapy	ZP
Mba'yrumýi papapy tee	PY
COI Jehero	PAR
	Atyvete ONU, w:es:URUPABOL, G77, OEA, Unasur, Mercosur, OEI, Grupo de Río, Unesco, Unión Latina, Interpol, CAF, OACI, BID, Banco del Sur, ALADI, OLADE, CELAC, w:es:Grupo de Lima ha SELA.
	Opaite Tetã Yvýgui
	↑ Fuente: Banco Mundial PIB Nominal; ; ↑ Fuente: Banco Mundial Población; ; ↑ Fuente: Banco Mundial PIB PPA; ;
	[editar datos en Wikidata]

Paraguái, herateéva Paraguái Tavakuairetã (karaiñe'ẽme: República del Paraguay), ha'e hína peteĩ tetã opytáva Ñembyamérika mbytépe. Hyepýpe oĩ 17 tetãvore ha tavusu, Paraguay, ombovóva ijyvy ape, ha oñembovóva avei 259 tetãvore'ivépe. Itavusu iguasuvéva héra Paraguay. Paraguái ha'e hína peteĩ tetã ojeporuha apoukapy peteĩcha maymáva guarã, jekopytyjojarapépe, noiméi tupã rapépe. ipu'aka oimeite tetã py'ápe ha hekuái oiko mburuvicharapépe. Paraguái avei omoheñõi Ñemby Ñemuha Arahentína, Pindoráma ha Uruguái ndive.

Omohembe’y Arahentína ndive ñembykuarahyresẽ, ñemby, ñembykuarahyreike ha kuarahyreike gotyo; Vorívia ndive yvate ha yvatekuarahyreike gotyo ha Pindoráma ndive kuarahyresẽ ha yvatekuarahyresẽ ngotyo. Yvy ape 406 752 km²-gui ndive, kóva hína poha tetã imichĩvéva Ñembyamérikame. Ijyvy tuicha ojekuaa mokõi tendáre ojopehẽ’áva ysyry Paraguay ndive: tenda kuarahyresẽ gotyogua, tenda itavaitevéva, ha tenda kuarahyreike gotyogua, hérava Cháko. Ndorekói para rembe’y jepe, oreko ysyry rembe’y ha ygarupa ysyry Paraguay ha Paranápe ome’ẽva ichupe tape paraguasu Atlántiko guio Hidrovía Paraná-Paraguay rupi.

Paraguái apoukapyguasu ha'e Paraguái hína tetã oikohápe arandueta ha iñe'ẽkõi, oreko katu mokõi ñe'ẽ mburuvichapegua, karaiñe'ẽ ha avañe'ẽ. 94 % mitãnguéragui orekóva 15 ary Paraguáipe omoñe'ẽkuaa ha ava oiko haimete 78,1 ary peve ha'éicha CIA World Factbook. Oime tenda 98-pe yvypóra ñakãrapu'ã rechaukahápe 0,728 ndive 2020-me ha ko YÑR ijyvate. Paraguái herekopykuaápe oĩ 11,4 % pehẽngue ñembyaty ha mymba reheguágui, 33,5 % pehẽngue apopyrégui, 47,5 % pehẽngue pytyvõgui ha 7,6 % tásape.

Yvypóra oguahẽ ñepyrũme Paraguáipe Neolítikogui ag̃ui, 3200 ary Kiríto mboyve. Ára Kolõ mboyvépe oikoraka'e ko'ápe ava tupi-guarani ha matáko-guaikuru. Ñeguahẽ ava Epáñagua ndive oñepyrũ Epáña poguy ko tendápe saro'y XIX-pe, ko saro'ýpe katu Paraguái ohupyty isãso.

Tenda réra kuaa[jehaijey | emoambue kuatia reñoiha]

Téra ypykue ou tenda réragui avañe'ẽme paraguay, jaikuaámarõ ''Y'' avañe'ẽme (ɨ taipýpe heta tetã rehegua) ndorekoiete je'e ''Y'' karaiñe'ẽme, ha'e peteĩ pu'ae ojejapóva ahy'o ndive rehe ha avei cerrada central no redondeada. Ndaipóri peteĩ paha opytaitéva téra Paraguay ñepyrũ. Kuaara'ãnguéra itapiaguavéva Paraguái marandekóme ha'e:

Ysyry omoñepyrũ peteĩ para.
Pajagua y (payaguá-y, payaguá-i): kuimba'e oguerúva mboka ha arandukuaa ava Epáñagua Félix de Azara ñandeoguerúmi ko'ã mokõi mba'e ikatúva oiko, peteĩha omombe'u pajagua ávare oikóvami ysyry rembe'ýpe; ha ambue mba'e ikatúva oiko omombe'u ko téra ou peteĩ tuvicha guasúgui hérava 'Paraguaio'.
Ysyry ohasa para rupi (Karugua Guasu): kóva he'i marandeko mbokuatiaha ha haihára Arhentínagua ha Hyrãsiagua Paul Groussac.
Ysyry avágui oikóva parápe: kóva he'i tendotakue Paraguáigua Juan Natalicio González.
Ysyry koróna ndive: kóva he'i pa'i Antonio Ruiz de Montoya.

Avañe'ẽme, tetã tava guasu ojehero Paraguay ha tetã ojehero Paraguái.

Marandeko[jehaijey | emoambue kuatia reñoiha]

Ára Kolõ mboyve[jehaijey | emoambue kuatia reñoiha]

Yvy tuichápe kuarahysẽgotyogua (yvy tuicha ysyry Parana ñembykuarahyresẽ gotyo ha ysyry Paraguay yvatekuarahyreike gotyo) oiko ambue te'ýi india-amérikagua oñorairõva ojupe. Ne'ĩra ndojekuaái mba'e ava atýra oiko ko yvy mboyve, oñeimo'ã lágidokuéra katu oiko ko yvy mboyve ha oñeimo'ã avei pampidokuéra orenonde'a ko mbya.

Ñemongolonia[jehaijey | emoambue kuatia reñoiha]

Kalo III omoheñóikuri Río de la Plata Virreirenda 1776-pe ha oheja ipoguýpe Argentina, Uruguái, Río Grande ha Santa Catarina, Brasil, upéicha avei, Paraguái, Bolivia ha Chile yvy ag̃agua yvateguáva. Ojehúvo upe mba’e, Paraguái opytákuri Río de la Plata Virreirenda poguýpe ha ojehekýi Peru Virreirendágui. Pe virreirenda pyahu tavaguasurã ojeporavókuri táva Buenos Aires-pe.

1806 ha 1807-pe Inglaterra-ygua ojeity Rio de la Pláta Virreirenda ári ha oñemomba’e umi yvy oĩva Arasẽ gotyo ha Buenos Aires yvypehẽ kakuaáre. Upérõ, Paraguái ha Córdoba-gui ohua’ĩ hikuái heta ñorãirõhára oipytyvõva’ekue Inglatera-ygua ñemosẽme.

1810-pe, oñemboajévo Buenos Aires Aty Peteĩha isãsombyréva, Paraguay Motenondehára: Bernardo de Velasco, orahauka petei jehaipyre Buenos Aires-pe oikuaaukahápe chupekuéra Paraguái Yvypehẽ ojehekyi ha oñemosãsoha Rio de la Plata Virreirendágui. Upérõ Velasco ha iñirũnguéra -ára 24 jasypoteĩ ary 1810-pe- avei omboaje peteĩ Aty ha omoĩ hikuái Paraguái Yvypehẽ Epáña poguýpe, Fernando VII omoakãva upérõ.

1811-pe, Mburuvichapavẽ Manuel Belgrano ha iñorairõharakuéra ou Buenos Aires-gui omosãsóvo Paraguáy Yvypehẽ Epáña poguýgui. Upérõ ha’ekuéra oñorãirõ mbarete Takuary (9 jasyapy 1811) ha Paraguarípe oñemotenondehaguépe hesekuéra Epáña rérape oñorairõva.

Hasypeve, 14 jasypo 1811 jave iñapysẽ pe ñemongu’e guasu omoakãva Pedro Juan Caballero ha omosãsova’ekue Paraguáype Epáña poguýgui. Velasco, Juan Valeriano Zaballos, José Gaspar Rodríguez de Francia ha Fulgencio Yegros ojepytaso hikuái Pedro Juan Caballero ndive. Péicha, 15 jasypo arako’ẽme Paraguay hekove sãso, opáy, opu’ã ha oguata ijehegui ha ojehekýi Epáña poguýgui. Velasco oñemboykékuri peteĩ jasy ohasa mboyve. 17 jasypoteĩ 1811-pe, peteĩ amandaje oiporavókuri peteĩ Aty Sãmbyhyrã, omoakãva Fulgencio Yegros. Pe Tetãygua Amandaje Mokõiha oñembyatýkuri 30 jasyporundy 1813 guive 12 jasypa 1813 peve. Upérõ ojeporavókuri peteĩ ñesãmbyhy pyahu hérava Tetãrerekuára ha omoakãva Fulgencio Yegros ha José Gaspar Rodríguez de Francia; ha avei ojeporavo ñe’ẽ Tetã omyengoviáva ñe’ẽ Yvypehẽme. Pe Amandaje ijatyva’ekue 3 jasypa 1814-pe ojapókuri José Gaspar Rodríguez de Francia-gui Paraguáy Retã Ruvicha Pu’aka’apyra’ỹva.

24 ary pukukue javeve José Gaspar Rodríguez de Francia oisãmbyhy Paraguái. Ha’e ombotyvoi ko ñane retã opavave pytagua resa renondégui. Upevakuére avei opaite ñane retãygua remikotevẽ oñemoheñói ñane retã ryepýpente. Oñembohetave ñemitỹ, mymba ñemoña ha mba'e'apo ogapypegua. Tetã oñemomba’e yvýre ha upéi omboja’o ha ome’ẽ yvyvore oñemba’apo hag̃ua ipype. 1844-pe, Carlos Antonio López -ha’eva’ekue tetãrerekuára- ojeporavo ñane retã ruvichárõ ha upekuévo oñemboaje avei peteĩ léi guasu, ha’éva peteĩha ñane retãme. Ha’e oisãmbyhýrõguare oipe’ajey ñane retã rokẽ pytaguakuérape; ombopyahu tekombo’e ohupytyva’erã opavavépe, ojehepyme’ẽ’ỹre; ha avei omoñepyrũ tape ha ogavusu apo.

Péicha, 1869 peve -umi ary pukukuépe- heñói, okakuaa ha imbarete Paraguái Retã mbohapy motenondehára (oñepehẽnguéva) rembiapo rupive. Umíva hína: Karai Guasu José Gaspar Rodríguez de Francia, Carlos Antonio López, ha ita’ýra, Francisco Solano López.

Ta'anga[jehaijey | emoambue kuatia reñoiha]

Jasyretã Apipe
Eco Reserva Mbatovi, Paraguái
Táva Kuarahyresẽme
Cháko Paraguái
Chororo Monday
Chipa Paraguái
San Cosme y Damián, Itapúa, Paraguái
Ka'akupe
Salto Cristal
Atyra
Cerro Ñemby
Polka Paraguaya
Pilar
Terere
Vakapipopo Paraguái
Ruinas jesuíticas de Jesús y Trinidad
Paraguay

Tetãnguéra[jehaijey | emoambue kuatia reñoiha]

Ysyry guasu:

Yno'õ guasu oĩ yno'õ Ypakarai.

Tetãvore Paraguái

Ava[jehaijey | emoambue kuatia reñoiha]

Paraguái pépe ningo oĩ 6.347.884 tetãguakuéra.

Tava Paraguáipe

Paraguái itavakuéra tenondegua[jehaijey | emoambue kuatia reñoiha]

Ko rysýi ohechauka pe 20 tavakuéra tenondegua Paraguáipegua, ary 2021.^[4]^[5]

Ñemohenda	Táva	Tetãvore	Tavayguakuéra (2021)
1º	Paraguay	Distrito Capital-Central	521.101
2º	Táva Kuarahyresẽme	Alto Paraná	306.679
3º	Enkarnasiõ	Itapúa	230.000
4º	Lúke	Central	286,053
5º	San Lorenzo	Central	260.171
6º	Kapi'atã	Central	245.013
7º	Lambare	Central	185.524
8º	Fernando de la Mora	Central	183.390
9º	Limpio	Central	155.465
10º	Ñemby	Central	148.579
11º	Ka'aguasu	Ka'aguasu	127.328
12º	Coronel Oviedo	Ka'aguasu	125.893
13º	Pedro Juan Caballero	Amambái	123.784
14º	Ytaygua	Central	115.140
15º	Mariano Roque Alonso	Central	107.800
16º	Presidente Franco	Alto Parana	107.687
17º	Mínga Guasu	Alto Parana	93.969
18º	Concepción	Concepción	88.559
19º	Ita	Central	83.610
20º	Villa Elisa	Central	82,491

Mandu'apy[jehaijey | emoambue kuatia reñoiha]

↑ GDP (PDF), World Bank .
↑ POP (PDF), World Bank .
↑ GDP PPP (PDF) (en inglés), World Bank .
↑ "Proyección de la población por sexo y edad, según distrito. Revisión 2015." INE: 2015.
↑ «Proyección Distrital DGEEC» (en es). Ojehechákuri árape: 21 de julio de 2020.

Paraguái

Tavusu: Paraguay

Tembiasakue: Guarani • Ñorairõ Triple Alianza • Cháko Ñorairõ

Táva Paraguáipe • Tekotevẽ Tenonde Paraguái retã mba'e • Tendota Paraguaigua • Guarani (viru) • Tetã Paraguái Momorãhéi • Poyvi Paraguái

	Tetãvore Paraguái
Alto Paraguái \| Alto Parana \| Amambái \| Paraguay \| Boquerón \| Ka'aguasu \| Ka'asapa \| Kanindeju \| Central \| Concepción \| Cordillera \| Guaira \| Itapúa \| Misiones \| Ñe'ẽmbuku \| Paraguari \| Presidente Hayes \| San Pedro

Ñembyamérika
Arhentína • Chíle • Ekuator • Gujána • Kolómbia • Paraguái • Perũ • Pindoráma • Surinã • Uruguái • Venesuéla • Vorívia

[ficha_nota-1] Fuente: Banco Mundial PIB Nominal^[1]

[ficha_nota-2] Fuente: Banco Mundial Población^[2]

[ficha_nota-3] Fuente: Banco Mundial PIB PPA^[3]

[BM_PIB-1] GDP (PDF), World Bank .

[Población-2] POP (PDF), World Bank .

[BM_PIB_PPA-3] GDP PPP (PDF) (en inglés), World Bank .

[3218.0-4] "Proyección de la población por sexo y edad, según distrito. Revisión 2015." INE: 2015.

[5] «Proyección Distrital DGEEC» (en es). Ojehechákuri árape: 21 de julio de 2020.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]