Paraguái

Paraguái
Poyvi Ha'erã'i
Tetã ñe'ẽ akã: "Paz y justicia" (Karaiñe'ẽ: 'Py'aguapy ha tekojoja')
Tetã Momorãhéi: Tetã Paraguái Momorãhéi Nerehendúi piko?
Tavusu (ha táva tuichavéva)	Paraguay
Ñe'ẽ tee	Karaiñe'ẽ ha avañe'ẽ
Tetãygua réra	Paraguái, Paraguaigua
Tekuái reko	Tetã mburuvicharapépe
• Tendota	Mario Abdo Benítez
• Ombuekoviáva	Hugo Velázquez
Tetã Amandaje	Congreso de Paraguay
Sãso  • Ñemongu'e guasu  • Oñemoañete  • Jekuaaukapyre	Epáña pegua 15 jasypo ary 1811 25 jasypateĩ ary 1842 10 jasyporundy ary 1880
Yvy apekue	Ñemoĩha 60.º
• Opaite	406 752 km²
• Y (%)	2,6 %
Tembe'y	3484 km
Y rembe'y	0 km
Yvyty yvatevéva	Yvyty Perõ
Ava hetakue	Ñemoĩha 106.º
• Hetakue	7 052 983 hab. (2018)
• Typy'ũ	17,83 ava/km2 hab./km²*
PIB (PPA)	Ñemoĩha 94°.º
• Opaite (2018)	USD 98 964 sua
• Per cápita	USD 14 031
PIB (nominal)	Ñemoĩha 90°.º
• Opaite (2018)	USD 43 776 millones
• Per cápita	USD 5 905
IDH (2018)	0,724 (98°.º) – Yvate
Viru	Guarani (; PYG)
Ára	UTC−4
• Arahakúpe	UTC−3
ISO Jehero	600 / PRY / PY
Tetã renda tee Ñandutíme	.py
Tetã pumbyry papapy	+595
Tetã puhoe papapy	ZPA-ZPZ
Tetã aviõ papapy	ZP
Mba'yrumýi papapy tee	PY
COI Jehero	PAR
Atyvete ONU, w:es:URUPABOL, G77, OEA, Unasur, Mercosur, OEI, Grupo de Río, Unesco, Unión Latina, Interpol, CAF, OACI, BID, Banco del Sur, ALADI, OLADE, CELAC, w:es:Grupo de Lima ha SELA.
Opaite Tetã Yvýgui
[editar datos en Wikidata]

Paraguái, herateéva Tetã Paraguái (karaiñe'ẽme: República del Paraguay), niko peteĩ tetã opytáva Ñembyamérikape oguereko’ỹva parápe osẽ hag̃ua, oñemongoráva Arhentínare, ñemby rupi, Pindorámare, kuarahyresẽ rupi ha Voríviare, yvate rupi. Itavaguasu ha’e Paraguay (Asunción). Opyta haguére Ñemby Amérika mbyte gotyo ojehero Ñemby Amérika Korasõicha.

Omohembe’y Arhentína ndive ñembykuarahyresẽ, ñemby, ñembykuarahyreike ha kuarahy reike gotyo; Vorívia ndive yvate ha yvatekuarahyreike gotyo ha Pindoráma ndive kuarahysẽ ha yvatekuarahyreike gotyo. Peteĩ yvy ape 406.752 km²-gui ndive, ha’e poha tetã michĩvéva Ñembyamérikame. Ijyvy tuicha ojekuaa mokõi tendáre ojopehẽ’áva ysyry Paraguay ndive: tenda kuarahy resẽ gotyogua, ha’éva tenda tuichave táva ndive, ha tenda kuarahy reike gotyogua, ha’éva vore Chákogui. Ndorekói para rembe’y jepe, oreko ysyry rembe’y ha ygarupa ysyry Paraguay ha Paranápe ome’ẽva ichupe peteĩ tape para Atlántiko guio Hidrovía Paraná-Paraguay rupi.

Tovake avágui Paraguáipe oñepyrũ ára Neolítikome, ha heje’i péva ha’e 3200 ary Kiríto mboyve. Ára aty Kolõ mboyveguavove ojeiméma atykuéra avágui hérava tupi-guarani ha matako-guaikuru. Ñeguahẽ Espáñagua ava onepyrũ ko tenda poguy sa ro’y paporundyha (XIX) peve, ára Paraguái ohupyty isãso. Ko tetã marandeko ojembykovia peteĩ jejupiha herekopykuaa rehe iñepyrũme, mokõi heta tetã rehegua ñorairõ guasu ñepyrũ meve, mokõi ñorairõ guasu ombyaipaitéva ko tetã. Memegua tetã mba’ére ojepy’apýva ñorairõ rehe ha mokõi pypegua (Paraguáipe) ñorairõ guasu rendápe Paraguái ojepu’aka peteĩ tuicha ha’eño jetu’úvare, peteĩ tuicha ha’eño ho’ámava ha upépe guive, jekopytyjoja osãmbyhy ko tetãme ko arakuéra peve.

Paraguáigua tetã kuatia guasu omoherakuã Paraguái ha’e peteĩ tetã orekóva heta arandu ha mokõi ñe’ẽ, ko ñe’ẽ ha’e karaiñe’ẽ ha avañe’ẽ. Ko pahague ñe’ẽ oñeñe’ẽ poapyha pokõi (87)% ijaváre ha ijeporu jurugua ha haipyre oñemohenda Guarani Ñe’ẽ Akadémiare.

Tetã sãmbyhykuaa rehegua, ha’e peteĩ tetã apokaupy kuéra ndive he’íva mbaépa rokatu rojapo, sãsogua, jekopytyjojagua, jerovia’ỹ ha orekónte peteĩ ñembohysýi opa tenda tetãguime guarã.

Tenda réra kuaa

Téra ypykue ou tenda réragui avañe'ẽme paraguay, jaikuaámarõ ''Y'' avañe'ẽme (ɨ taipýpe heta tetã rehegua) ndorekoiete je'e ''Y'' karaiñe'ẽme, ha'e peteĩ pu'ae ojejapóva ahy'o ndive rehe ha avei cerrada central no redondeada. Ndaipóri peteĩ paha opytaitéva téra Paraguay ñepyrũ. Kuaara'ãnguéra itapiaguavéva Paraguái marandekóme ha'e:

• Ysyry omoñepyrũ peteĩ para.
• Pajagua y (payaguá-y, payaguá-i): kuimba'e oguerúva mboka ha arandukuaa ava Epáñagua Félix de Azara ñandeoguerúmi ko'ã mokõi mba'e ikatúva oiko, peteĩha omombe'u pajagua ávare oikóvami ysyry rembe'ýpe; ha ambue mba'e ikatúva oiko omombe'u ko téra ou peteĩ tuvicha guasúgui hérava 'Paraguaio'.
• Ysyry ohasa para rupi (Karugua Guasu): kóva he'i marandeko mbokuatiaha ha haihára Arhentínagua ha Hyrãsiagua Paul Groussac.
• Ysyry avágui oikóva parápe: kóva he'i tendotakue Paraguáigua Juan Natalicio González.
• Ysyry koróna ndive: kóva he'i pa'i Antonio Ruiz de Montoya.

Avañe'ẽme, tetã tava guasu ojehero Paraguay ha tetã ojehero Paraguái.

Marandeko

Ára Kolõ mboyve

Serámika guarani.

Yvy tuichápe kuarahysẽgotyogua (yvy tuicha ysyry Parana ñembykuarahyresẽ gotyo ha ysyry Paraguay yvatekuarahyreike gotyo) oiko ambue te'ýi india-amérikagua oñorairõva ojupe. Ne'ĩra ndojekuaái mba'e ava atýra oiko ko yvy mboyve, oñeimo'ã lágidokuéra katu oiko ko yvy mboyve ha oñeimo'ã avei pampidokuéra orenonde'a ko mbya.

Ñemongolonia

Kalo III omoheñóikuri Río de la Plata Virreirenda 1776-pe ha oheja ipoguýpe Argentina, Uruguái, Río Grande ha Santa Catarina, Brasil, upéicha avei, Paraguái, Bolivia ha Chile yvy ag̃agua yvateguáva. Ojehúvo upe mba’e, Paraguái opytákuri Río de la Plata Virreirenda poguýpe ha ojehekýi Peru Virreirendágui. Pe virreirenda pyahu tavaguasurã ojeporavókuri táva Buenos Aires-pe.

1806 ha 1807-pe Inglaterra-ygua ojeity Rio de la Pláta Virreirenda ári ha oñemomba’e umi yvy oĩva Arasẽ gotyo ha Buenos Aires yvypehẽ kakuaáre. Upérõ, Paraguái ha Córdoba-gui ohua’ĩ hikuái heta ñorãirõhára oipytyvõva’ekue Inglatera-ygua ñemosẽme.

1810-pe, oñemboajévo Buenos Aires Aty Peteĩha isãsombyréva, Paraguay Motenondehára: Bernardo de Velasco, orahauka petei jehaipyre Buenos Aires-pe oikuaaukahápe chupekuéra Paraguái Yvypehẽ ojehekyi ha oñemosãsoha Rio de la Plata Virreirendágui. Upérõ Velasco ha iñirũnguéra -ára 24 jasypoteĩ ary 1810-pe- avei omboaje peteĩ Aty ha omoĩ hikuái Paraguái Yvypehẽ España poguýpe, Fernando VII omoakãva upérõ.

1811-pe, Mburuvichapavẽ Manuel Belgrano ha iñorairõharakuéra ou Buenos Aires-gui omosãsóvo Paraguáy Yvypehẽ España poguýgui. Upérõ ha’ekuéra oñorãirõ mbarete Takuary (9 jasyapy 1811) ha Paraguarípe oñemotenondehaguépe hesekuéra España rérape oñorairõva.

Hasypeve, 14 jasypo 1811 jave iñapysẽ pe ñemongu’e guasu omoakãva Pedro Juan Caballero ha omosãsova’ekue Paraguáype España poguýgui. Velasco, Juan Valeriano Zaballos, José Gaspar Rodríguez de Francia ha Fulgencio Yegros ojepytaso hikuái Pedro Juan Caballero ndive. Péicha, 15 jasypo arako’ẽme Paraguay hekove sãso, opáy, opu’ã ha oguata ijehegui ha ojehekýi España poguýgui. Velasco oñemboykékuri peteĩ jasy ohasa mboyve. 17 jasypoteĩ 1811-pe, peteĩ amandaje oiporavókuri peteĩ Aty Sãmbyhyrã, omoakãva Fulgencio Yegros. Pe Tetãygua Amandaje Mokõiha oñembyatýkuri 30 jasyporundy 1813 guive 12 jasypa 1813 peve. Upérõ ojeporavókuri peteĩ ñesãmbyhy pyahu hérava Tetãrerekuára ha omoakãva Fulgencio Yegros ha José Gaspar Rodríguez de Francia; ha avei ojeporavo ñe’ẽ Tetã omyengoviáva ñe’ẽ Yvypehẽme. Pe Amandaje ijatyva’ekue 3 jasypa 1814-pe ojapókuri José Gaspar Rodríguez de Francia-gui Paraguáy Retã Ruvicha Pu’aka’apyra’ỹva.

24 ary pukukue javeve José Gaspar Rodríguez de Francia oisãmbyhy Paraguái. Ha’e ombotyvoi ko ñane retã opavave pytagua resa renondégui. Upevakuére avei opaite ñane retãygua remikotevẽ oñemoheñói ñane retã ryepýpente. Oñembohetave ñemitỹ, mymba ñemoña ha mba'e'apo ogapypegua. Tetã oñemomba’e yvýre ha upéi omboja’o ha ome’ẽ yvyvore oñemba’apo hag̃ua ipype. 1844-pe, Carlos Antonio López -ha’eva’ekue tetãrerekuára- ojeporavo ñane retã ruvichárõ ha upekuévo oñemboaje avei peteĩ léi guasu, ha’éva peteĩha ñane retãme. Ha’e oisãmbyhýrõguare oipe’ajey ñane retã rokẽ pytaguakuérape; ombopyahu tekombo’e ohupytyva’erã opavavépe, ojehepyme’ẽ’ỹre; ha avei omoñepyrũ tape ha ogavusu apo.

Péicha, 1869 peve -umi ary pukukuépe- heñói, okakuaa ha imbarete Paraguái Retã mbohapy motenondehára (oñepehẽnguéva) rembiapo rupive. Umíva hína: Karai Guasu José Gaspar Rodríguez de Francia, Carlos Antonio López, ha ita’ýra, Francisco Solano López.

Tetãnguéra

Ysyry guasu:

• Parana
• ysyry Paraguái
• Monday
• Tebikuary
• Akidaban
• Apa
• Ypane
• Araguay
• Akaray

Yno'õ guasu oĩ yno'õ Ypakarai.

• Tetãvore Paraguái

Ava

Paraguái pépe ningo oĩ 6.347.884 tetãguakuéra.

• Tava Paraguáipe

Paraguái itavakuéra tenondegua

Ko rysýi ohechauka pe 22 tavakuéra tenondegua Paraguáipegua, ary 2012.

Ñemohenda	Táva	Tetãvore	Tavayguakuéra (2012)	1- Paraguay 2- Ciudad del Este 3- Encarnación 4- Pedro Juan Caballero
1º	Paraguay	Distrito Capital-Central	512.112
2º	Ciudad del Este	Alto Paraná	396.091
3º	Encarnación	Itapúa	144.572
4º	Pedro Juan Caballero	Amambai	100.650
5º	Ka'aguasu	Ka'aguasu	100.551
6º	Coronel Oviedo	Ka'aguasu	90.485
7º	Concepción	Concepción	80.346
8º	Villarrica	Guaira	53.379
9º	Pilar	Ñe'ẽmbuku	31.612
10º	Ka'akupe	Cordillera	30.738
11º	Santa Rita	Alto Parana	25.144
12º	Ita	Central	22.469
13º	Villa Hayes	Presidente Hayes	21.581
14º	San Estanislao	San Pedro	20.327
15º	Doctor Juan Eulogio Estigarribia	Ka'aguasu	17.936
16º	San Ignacio	Misiones	17.422
17º	Hohenau - Obligado	Itapúa	16.896
18º	Curuguaty	Kanindeju	16.370
19º	Ayolas	Misiones	15.386
20º	Repatriación	Ka'aguasu	14.983
21º	Villeta	Central	14.935
22º	Capitán Bado	Amambai	14.826