Avakuaaty tembiapoguigua

Avakuaaty tembiapoguigua (karaiñe'ẽme: Antropología cultural) hína upe ohapykuehóva ava rembiapo ypy ha hembiasakue, iñemotenonde ha imongakuaa. Avei ojesareko ava rembiapo ysajakatu (estructura) ha ku’ekatúre (funcionamiento) taha’e ha’ehápe ha opaite árape. Hypy’ũgui umi mba’e ijáva ipype, ojuhu tuicháva ñepytyvõ mbohapy kuaatýpe, ha’éva: tekoypykuaaty, tekochaukahakuaaty ha ñe’ẽ’etakuaaty.

Techapyrã avakuaaty tembiapoguigua Paraguáipe

Karai Moisés Santiago Bertoni niko ohaíkuri mbohapy aranduka ijojaha'ỹva, hérava La civilización Guarani (Guarani Retãngatu) omboguapyhaguépe opa mba’e ha’e ohechakuaáva Guarani kuéra rekópe. Ha’e ohecharamo ha omomba’eguasu mba’eichaitepevépa ipotĩ ha hesãi hikuái. Avei ohechakuaa mba’éichapa hekove puku, ha he’i upe mba’e ojehuha hesãigui hikuái hetepýpe ha iñapytu’ũme, hekorory ha ipy’aguapykuaáre. Oñangarekokuaa hikuái ijehe, ndaha’éi ku ikaruhetáva térã ikaruvaíva. Ndo’úiva yva itujúva térã hi’aju’ỹva, térã tembi’u ndojyporãiva.

Oikuaa avei karu’ỹ, ha’ekuéra ojapóva oipotágui ha oipota jave, térã oaguyjeme’ẽvo Tupãme; ỹramo omopotĩvo ipy’a ha hetepy hamba’e. Avare, karaiva térã paje ojapo hikuái upe karu’ỹ oñepyrũ mboyve iñemongeta Tupã ndive; upéicha avei, okaru’ỹ umi túva ita’ýra heñoiramóva, oñanduka ha ohechaukávo ipy’arory Tupãme. Ipotĩ asy ndaje ojapokuévo hembi’urã ha okarúta jave katu oipyso pakova rogue mesa ári ha upe mba’e ári omboguapy hembi’u ha upépe ae okaru. Katuete ojepohéi porã ojapo hag̃ua hembi’urã ha okaru mboyvemi. Ndo’uguasúiva so’o, oĩvoi ndo’uietéva. Pira añoite ho’u. Mymba ro’o ombohasykatu chupekuéra, ha upevakuére heta ndojepokuaajepéi Européo rembi’úre. Ndaha’éi omymbajukaitereíva. Ijypykuemavoi oipururaka’e hembi’urã opaichagua ka’avo ha ñana rogue ha heseve mandi’o, jety ha yva. Ndo’úiva hikuái guyra rupi’a. Ko’ãva hína umi mba’e oipuruvéva hembi’úpe: mandi’o, avati, jety, yvakuéra ha eirete. Yva apytépe katu ho’u pakova, anana, aratiku, arasa, jakarati’a, pakuri, andai, kurapepẽ ha mbokaja. Kuimba’e, kuña ha mitã opu’ãre ohóma ojahu ha oñakãky’o ysyrýpe. Oĩjeko ára ojahuhápe pakõi jey. Chiriguanokuéra oipuru ñandyra ra’ỹi josopyréva oñakãky’o hag̃ua. Oñangarekokuaa avei ipyapẽ ha ipysãpẽre. Oñakãky’óvo oipuru hikuái peteĩ havõ ha’ekuéra ojapóva ka’avokuéragui.

Ko’ẽmbávo, ojeitýma ysyrýpe ha ojahupa rire ha oñemokã porã mboyve, omonambaite hikuái hetére mba’eñandýva (ungüento, pomada), ojapóva hikuái urukúgui. Upehaguére hete ha hóva jepe ipytãngy asy opytávo. Upehague ko’ẽme ojahu onohẽmba peve uruku rembyre hetégui, uperiremínte omonajey hag̃ua ijehe. Hopehýi jave ha’ekuéra oñemohendáma ikyhápe. Péicha jave ndaha’éi ku oñeha’ãva hikuái omboyke topehýi. Ha’ekuéra okese jave oñeno ha orambi ñepyrũma. Oguata puku jave ñu térã ka’aguýre ha ohupytývo chupekuéra topehýi, oñeno ha oke yvýpe ha upeichahápe, pyhare javérõ, omohenda ipy pyte tataypy gotyo, ombyakúvo hete ha ani hagua iro’y. Tata ndogueiva’erã araka’eve.

Tekoypykuaaty (ARQUEOLOGÍA O PREHISTORIA)

Tekoypykuaaty ojesareko umi ava no’õ ymaiteguarére ha tekovekuéra ara ypýre. Oñeha’ã ikatuha peve oha’ãnga jey umi mba’e ymaite oikova’ekue, ohechauka ikakuaa ha itenondépe ara resáre.

Tekoypykuaaty rechapyrã Paraguáipe

Ary 1986-me, oñemoñepyrũkuri peteĩ tembiapo ijojaha’ỹva Táva Caballero-pe, oĩvahína Tetãvore Paraguarípe. Pe tembiapo omoakã José Antonio Gómez-Perasso, Paraguái-ygua; ha Luciana Pallestrini, Italia-ygua. Ha'ekuéra oheka upépe ñande ypykue rapykuere. Mokõivévante iñarandu ha ikatupyry upe mba’épe.

Hembiapokueraita rehe ae ko’ág̃a jaikuaa Caballero-pe oikohague ñande ypykue “Ava Pypuku” ojapo mbohapysu poteĩsa ary (tres mil seiscientos años). Upépe ha’ekuéra ojogapo, oheja ikaruha rapykuere, oñotỹ umi omanóvape ha ojapo hembipururã yvy, ita ha kanguegui.

Itaipu Binacional, Paraguái ha Brasil retãme ombojoajúva tembiapoguasúpe, omopu'ã hag̃ua tendyry'apoha (hidroeléctrica) Itaipúpe. Upépe, oñemopyenda hag̃ua upe mba'e guasuete, ojejuhúkuri avei ñande ypykue rapykuere. Umíva katu itujavéntema. Ha’ekuéra oikojepékuri upérupi ojapo poapysu ary (ocho mil años). Itaipúpe ñag̃uahẽvo jajuhukuaa, iñongatupyre, japepo (ha’ekuéra oipurúva oñotỹ hag̃ua omanóvape), hembipurukuéra yvy, ita ha kanguégui ijapopyréva.

Tekochaukahakuaaty

Tekochaukahakuaaty (etnología) hína oñepyrũ opahápe tekoypykuaaty. Ohapykuereka ha ohechaukakatu opaichagua ava no’õ reko, oiko ha oikova’ekue yvy ape ári. Oñeha’ã ombohovái mba’eicharupípa ojojogua ha ojoavy ava reko taha’e ha’ehápe ha opaite ára.

Tekochaukakuaahára niko ojesareko ha ohesa’ỹijo tembiapo taha'e ha’ehápe, ha ndaha’éi peteĩ avano'õrente ojesarekóva. Upéicha avei tekochaukakuaahára oñeha’ã ohechauka hekopete opaite avano’õ rembiapo, ha ojesarekove umi avano’õ itenonde’ivévare, “ypykue” oñembohérava, ndaiporiguasúgui jepy’apy hesekuéra.

Tekochaukahakuaaty rechapyrã Paraguáipe

Ary 2001, temimbo’ekuéra oñemoarandúva avañe'ẽme ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANÍme, Gral. Resquín, San Pedro-pe; og̃uahẽ hikuái Mbya Guarani rendápe, oikóva hikuái peteĩ tekoha guasúpe oĩva Gral. Resquín (San Pedro) ha Villa Ygatimi (Kanindeju) pa'ũme. Upépe ha’ekuéra ohecha, ohendu ha omono’õ hikuái umi Mbya -upépe oikóva- rembikuaa.

Upe tekohápe Mby'a kuéra ombohasa hekove oñopehẽháicha, imburuvicha reheve. Oiko jekupytýpe ha maymávante oñomomba’e guasu. Upépe avei ha’ekuéra omoañete hembikuaa ha hembiapo tee. Oñeha’ã avei ojepokuaa tekoha ñemoambuére. Tekoha og̃uahẽhague umi temimbo’ekuéra ha’ehína Ka’aguy Porã (Narandy), omotenondéva mburuvicha Cástulo Garcete. Upépe umi temimbo’ekuéra ohechakuaa ko’ã mba’e: Iñarandu ka’aty hikuái. Ndaipóri ijapytekuéra mbo’ehao (mitã térã mitãrusúpe g̃uarã). Nomoñe’ẽkuaái ha ndohaikuaái hikuái. Sapy’apy’a, oiméramo oĩ peteĩ osẽ ha ohejareíva hekoha, ha ohóva oiko táva ijerereguáre: Ara Vera, Villa Ygatimi, Estrellíta, Ype Hũ térã ambuéva rupi, peicharõñoite, ojehekombo’ekuaa mbo’ehaópe; ha katu, ojevysapy’árõ hekohápe, pya’e hesaraipajey mba’e’etaita ome’ẽva’ekuégui.

Ojeroviakatu hikuái Ñande Ru Papáre, heta iñemoñaréva. Ñande Sy Guasu jeko maymaitéva sy, Ñamandu katu ojesareko tekomarã ha tekokatúre yvy ape ári. Vera ha Kuaray ndaje oñangareko tesakãre, Jakaira jeko ha’ehína mymbakuéra rerekua; ha ipahápe, Tupã ha’ehína ñanembojoajúva Ñande Ru Papa ndive.

Oime ijapytépe peteĩ avapaje Ñande Ru Papa remimoĩnguéva, iñe’ẽngatu ha iñarandúva ha umi mba’ekatu oipurúva ojekupyty hagua hapichakuéra ndive. Iñembo’ejeroky ojapo hikuái opýpe, tenda ohechaukahápe hikuái ijeroviakatu Ñande Ru Papáre, ha ojerurehápe ichupe py’aguapy ha tekoha resãire; ha avei, ani hag̃ua hasykatu hikuái. Okyhyje añete Aña Yvaguyreguágui, ha’evahína opaite mba’evai apoha yvy apére. Tapiaite oñembo’ejeroky, pyhare vove, Ñande Ru Papápe. Ojeroky hikuái kuimba’éva oñondive ha kuñáva kuña ndive. Ojopógui ojeroky apu’a. Kuimba’éva mbaraka ipópe ha kuñáva katu itakua reheve ombota yvy. Mokõive oñembo’e tapiaite, pyhare jave, oke mboyve.

Kuarahy, mbyja ha mymba oisãmbyhy chupekuéra taha’e ha’eha rupi. Sa’i oñemitỹ omymbajukavégui hikuái. Mandi’o upe ho’uvéva. Upéicha avei oñemitỹ avati, kurapepẽ, sandia, andai, pakova, ka’a ha mandyju. Itapỹi ypy rupi oñemitỹ. Heta jey ikogaty ijaipa chuguikuéra ndoikuaaporãigui temitỹ ñeñangareko ha purukuaa.

Hembi’urã omymbajuka ha opirakutu hikuái. Umi mba’e ohesy tatápe. Pakova roguépe omo’ã hembi’ukuéra. Oipurukatu hikuái ka’a ha ho’u terere. Y ogueru y’akãgui. Omymbajuka jave omoirũ chupekuéra hymba jaguakuéra. Oguapy hikuái yvýpe okaru hag̃ua, ipópente, tembipuru’ỹre. Oipurukuaa avei ñuhã oity hag̃ua mymba. Avei oipuru yvyrapã ha hu’y. Yvyrapã ojapo guajayvígui. Hu’y apýre omoĩ hikuái guyra raguemimi.

Omomba’eguasu hikuái hapicha mburuvichápe, ha’ekueravoi oiporavóva ava iñaranduvéva apytégui, hekopy jehecharamóva ha ojehayhúva hekohápe. Ymave, mburuvicharã ojeporavómi peteĩ omenda’ỹvape, ndoikóiva’erã oñangareko hembirekóre, ha upehaguére omoirũvétava hekohayguápe. Ko’ág̃a katu, mburuvicharã hembirekova’erã katuete. Tekojojápe ojeporavo ichupe mayma kuimba’éva apytégui. Ipoguýpe oĩ tekoha. Ha’ehína tekoha’ýva opaite hendápe ha opavave renondépe.

Tekoha sãmbyhyhára oñemohenda kóicha: Mburuvicha, tekoha motenondehára; Avapaje, Ñande Ru Papa remimoĩngue; Komi, tekoha oñangarekohára; ha Pysyrõhára, ha’evahína mburuvicha ha komi rembijokuaái, omoañetéva tekoha rembipota ha sãmbyhyhára mba’ejerure. Oĩsapy’árõ hekomarã térã oporomyangekõiva; mburuvicha ojeitykuaáma hi’ári, ikatukuaa oinupãuka tejuruguáipe, ỹrõ omoĩnge yvyrakuaópe; ha amo hapópe, ikatuvoi ojukauka upe tapichápe.

Iñakãre oipuru akãngua, oñembojeguáva guyra raguemimíme. Opita hikuái petỹguápe, ñay’ũgui ojejapóva ha ipyteha katu ojejapóva takuaramimígui. Opita ojeroky mboyve, omondýi ha omombyry hagua ãngue iñañávape. Oipuru avei mbo’y ojapóva ka’aguy ra’ỹigui. Ombosa’y hikuái ipyapy, henypy’ã, hovayke, ipyñuã ha ijyvanga mba’e ysýpe ani hagua ikanguerasy. Oipuru avei tameo ojapóva mandyju inimbógui ha oipurúva hikuái chiripa ramo. Ko’ág̃a oĩma ijapytepekuéra oñemondéva ñandéicha: ikasõ ha ikamisáva. Umíchagua ao ome’ẽ chupekuéra, yvyráre, pytagua (ha’ekuéra’ỹva, Paraguay térã Brasil-ygua). Heta oĩ tapicha hesegua’ỹva oñembojáva hesekuéra yvyra rehehápe; ha oipurúva chupekuéra hekoha ñembyaípe.

Avei omomba’eguasu túvape, ogapy sãmbyhára. Tembireko katu oipytyvõ ichupe mitã jehesape’ápe. Itapỹimimi ndaha’éi ku ikakuaaitereíva, ojaho’i hikuái kapi’ípe ha ijykékatu omopu’ã takuáragui, ojejokuapáva ysypópe. Oke hikuái tupápe, ojapóva avei takuáragui ha omamáva kapi’i térã pakova roguépe.

Ñe'ẽkuaaty

Ñe'ẽkuaaty (linguística) hína upe ohapykuehokatúva ava ñe’ẽ, heñói guive yvy ápe ári ko’ag̃aite peve, ojehai ha ojehai’ỹva. Ohesa’ỹijo opa mba’e ava oipuruva’ekue ha oipurúva ombohasa hagua hemiandu.

Ñe'ẽkuaatyhára ha’éva avei avakuaahára ndaha’éi ku ojesarekóva ñe’ẽtekuaa añóre, oñeha’ã uvei ohesa’ỹijo tuichaháicha ñe’ẽ puru avano’õme, ha'égui tembipuru jojaha’ỹ ombohasáva ava rembikuaa, yma guive ko’ág̃a peve ha taha’e ha’épe.

Oparupiete, Amérikape, guarani kuéra oheja hikuái iñe'ẽ rapykuere, upéicha rupi ko'ág̃aite peve heta táva, yvyty, ysyry, ka’avo ha mymba héra Guarani. Og̃uahẽvo umi Español, heta ñe’ẽ Castellano-pegua oñembohyapu Guarani, peichahápe ohenói hag̃ua héra rupi hetaite mba’e pyahu pytaguakuéra oguerúva hendive. Péicha oikejepe Guaraníme heta ñe’ẽ oheróva mba’e pyahu: kavaju, vaka, ovecha, kavara, kamisa. Umi pa’ikuéra ohechakuaávo castellano noipytyvõmo’ãiha chupekuéra omysãivo Jehova ñe’ẽ Guaranikuéra apytépe, pya’e ojeko hikuái avañe’ẽre, ha upe guive oipuru hikuái avañe’ẽ ombohasávo Guaranikuérape hemiandu ha hembipota.

Tembiapo

Tembiapo (cultura) he’iséva ñahesa’ỹijokuaa mokõi hendáicha. Peteĩvape, ja’ekuaa tembiapo ha’eha opa mba’e ava ojapóva, heñóiva peteĩ ára, jepokuaapyre, jepokuaapyre’ỹ, imarã, hechapyre ha hechapyre’ỹva, oisãmbyhýva ava reko opaite ára ha opaite tendápe. Mokõiháme, tembiapo ha’e avei upe oikuaaukáva peteĩ tetãme taha’e ha’ehápe hemiandu, hembiapo ha imba’ekuaaita rupive. Upépe ijapaite ava rembiapokue: jeroviapy, jepokuaa, ñe’ẽ ha ambuéva.

Heta tapicha oimo’ã tembiapo ha’eha opa mba’e iporãmívante -ava rembiapokuéva. Peichahápe, oje’e ava hembiapokatúva ha’eha upe oikuaáva mba’epukuaa (música), ñe’ẽporãhaipyre (literatura); ha hi’arigua, hekoporãva. Tembiasakuaahára (historiadores) katu oipuru upe ñe’ẽ, tembiapo, imandu’a hag̃ua opa mba’ére -ava rembiapokue- omotenondevéva peteĩ tetãme tekombo’e ha arandúpe.

Añetehápe, tembiapo niko hína opa mba’e -ava rembiapokue- yma guive ko’ág̃a peve ha taha’e ha’ehápe. Ipype ija mba’epukuaa ha ñe’ẽporãhaipyre guive ao ñembovyvy ha oga apokuaa peve. Upévare Avakuaahára (Antropólogo) he’i: oĩháme ava oĩ tembiapo ha tembiapo oĩháme jajuhúta ava ijapoharépe. Ndaipóri yvy ape ári áva hembiapo’ỹva. Tembiapo oĩháicha Nueva York, Londres ha Parĩ-pe oĩnte avei Paraguay, Ka'asapa ha Jutýpe, Mby’a, Ache ha Paĩ retãme avei.

Upévare ha ñambojo’ávo, ja’ekuaajey tembiapo, Avakuaatýpe, ha’eha opaite mba’e ava rembiapokue, iporã ha ivaíva, ymaguare ha ag̃aguáva, ipyahu ha itujáva; opaite ára ha taha’e ha’ehápe ijapopyréva.

Tembiapo pypegua

• Tembiapo jepokuaapyréva (Cultura Racional) hína opa mba’e, ava rembiapokue, tapiategua peteĩ ava no’õme.
• Tembiapo jepokuaapyre’ỹva (Cultura Irracional) hína opa mba’e, ava rembiapokue, ndaitapiáiva peteĩ ava no’õme.
• Tembiapo marã (Cultura No Racional) hína opa mba’e, ava rembiapokue, ombyai, omongy’a ha ojukáva ava reko ha rekoha.
• Tembiapo hechapyréva (Cultura Explícita) hína opa mba’e, ava rembiapokue ñañandukuaáva, jahechakuaáva ha hetepýva.
• Tembiapo hechapyre’ỹva (Cultura Implícita) hína opa mba’e, ava rembiapokue ñañandu’ỹva, jahecha’ỹva ha hetepy’ỹva.

Imbovýva mba'eteekuaa

Umi tetã tuichavéva ha hypy’ũvévape, oĩva yvy ape ári, jajuhukuaa avano'õ'i, imbovýva, ha jepémo ndahetái hikuái oguereko imba’etee, ha’ekuérante oikuaáva, oipurúva ha oikuaaukajeýva hogayguávape.

Ñane retãme oĩnte avei -oĩháicha mayma tétame- avano’õ’i, oñemohendajeýva mokõime. Umi ñande ypykuéra (Paĩ, Mby'a, Aché, Maka, Angaite, Tóva, Móro ha ambuéva), ápe guaréva, oikóva ñanendive ha ñande apytépe. Ha’ekuéra oguereko iñe’ẽtee, ha upéicha avei, ijepokuaa ha ijeroviakatu.

Upéicha avei, jaguereko ñanendive ha ñande apytépe, heta avano’õ’i térã avano’õ imbovýva oĩháme tapicha ambue tetãmegua oikóva ñane retãme. Umíva apytépe oĩ oúva Alemania, Koréa, China, Arabia, Israel ha ambue tetãgui. Jepémo oiko ñane retãme ha’ekuéra oipuru ha oikuaaukajey hogayguakuéra imba’etee, ijahápe iñe’ẽ, ijepokuaa, ijeroviakatu ha ambue mba’ekuaaita.

Tembiapo rechapyrã Paraguáipe

José Antonio Gómez-Perasso, tembiakuaarekahára kapupyry, ñane retãyguáva, ohaíkuri hembiapokue omombe’uhápe peteĩ Ache no’õ mba’ekuaaita. Péicha he’i:

Heñói jave mitã Ache Guajaki apytépe, opytáma isy poguýpe. Isýnga’u upe oñangarekovétava hese, itúva osẽ py’ỹire omymbajukávo ha upehaguére akóinte ipore’ỹ. Ováramo térã oguata puku jave, mitã oho ka’írõ itúva ati’y oikuaa ñepyrũ hag̃ua mba’éichapa ojehapykuehóva’erã mymbakuéra. Sykuéra omokambu mokõi mbohapy imembymimi, ohupyty peve mbohapy térã irundy ary. Omombo’o hag̃ua imemby, omoĩ ititíre araity uva, ha ome’ẽ mitãra’ýpe oimeraẽ guyra pyti’a ojy’ỹva, oipyte hag̃ua.

Jakare rãigui -mymba ituva ojukava’ekue- ojapo hikuái mbo’ymimi ha oipurúva ijajúri. Péicha ohechauka hikuái maymávape itúva ikatupyryha. Umi mbo’y ojapo avei hikuái tatu volíto rembógui. Umi mbo’y rupive ha’ekuéra omomba’eguasu ituvakuérape. Tataypy jerére oguapy ha oñomongeta. Upépe mitãme oñemombe’u heta mba’e ha’ekuéra tekotevẽva oikuaa. Tuva, sy ha ñemoñarekuéra ojojuhupa hikuái okaru ha oñenóta jave. Oke hag̃ua oñemoag̃ui hikuái tatágui, ombyaku hag̃ua hete ha oñombyaku hag̃ua ojoapytépe. Upeichahápe mitã ojepokuaáma ohendúvo itúva, isy ha hogayguávape; avei ojepokuaáma okaru ha okévo oñondive. Imitãvéva hi’ag̃uiveva’erã tatágui, oñeno jave. Oñeno mboyve ha’ekuéra oheka ha onohẽ taha’e ha’ehágui ñuatĩ hamba’e. Tataypýpe mitãmimi ohendu hikuái itúva ha isy purahéi ha mombe’umimi.

Sy ha tuvakuéra oporeno hikuái iñemoñare rovake. Peichahápe umi mitã oikuaa ñepyrũ ma’erãpa oñeporeno. Umi mitã oikuaávo upe mba’e oikuaa avei mba’éichapa heñoiraka’e isy ryepýpe. Kuña hyeguasu jave, iména osẽva’erã omymbajuka, ha upe mymba ojukáva ro’o ho’ukava’erã hembirekópe. Upe mymba pytu ha mbarekue ndaje ojehaitypo mitãra’y retepýpe. Upe mymba rérape ojehero uperire mitãme, heñói rire.

Kuña Guajaki, oikóva Yñarõme, ikatu imenaheta. Upe mba’e ndaivaíri ijapytepekuéra. Umi ikatupyryvéva oñeno ag̃uive kuñágui ha katu umi ikatupyry’ivéva oñeno mombyryve upe kuñágui. Tuva oñangareko ha ohayhuva’erã mitãmimi jepémo ndaha’éi iñemoñare tee. Upéicha avei, umi kuimba’e oñemboheko kuñáva ha umi omymbajukakuaa’ỹva opyta hikuái ogapýpe ojapóvo kuña rembiapo, oñangareko mitãre, ojapo ajaka ha ombyaty yva ha kogaty tembi’urã.

Tembiapoñemoambue ha tembiapoguerova

Tembiapo ñemboambue ojehu heta hendápe oikokuévo tembiapo ha mba’ekuaaita myasãi. Peteĩ avano’õ rembiapo ha mba’ekuaaita oñemyasãivo, mbarete térã py’aguapýpe, ambuéva ári, imombyry térã hi’ag̃uíva ichugui, oheja katuete hapykuere upépe.

Upe mba’e ojehukuévo oiko avei jepokuaa ñepyrũ mba’e pyahuetáre, oúva ambue tetã térã ambue avano’õgui, ha upeichahápe tembiapo teéva oñemoambue ohóvo. Ko ñemoambue ojehúva héra tembiapoñemoambue (aculturación). Upéva rupive ñande Paraguayguáva ñamoambue umi ñande ypykuévape (Mby’a, Maka, Angaite), upéicha rupi ha’ekuéra ojepokuaáma ñanemba’eteévare. Oñemondéma hikuái ñande ñañemondeháicha, ha avei oikuaáma ha oñemomba’éma ñande jepokuaáre, ñande jeroviakatúre, ñane ñe’ẽre hamba’e.

Upéicha avei, peteĩ tetã térã avano’õ hembiapo katuvéva omoambuérõ peteĩ itenonde’ivévape, upéva upe mba’épe ojehero tembiapoguerova (transculturación). Umi pytaguáva (norteamerica térã europagua) oguerova ñande apytépe imba’ekuaaita ha upevarã oipuru hikuái tapepotĩ terã ikarẽva. Upeichahápe ombogue ohóvo umi ñanemba’etéva, ha omomba’eguasuka ñandéve imba’ekuaaita: iñe’ẽ, ijeroviakatu, ijepokuaa, hembi’u hamba’e.

Apytu'ũreñói ypýva ha ñembopyahúva

Opaite mba’e oĩ’ỹva’ekue ha ava omoheñóisapy’áva, hekove ha hekove’ỹva, upéva hína apytu’ũreñói, oñemohendakuaáva mokõime: apytu’ũreñói ypýva ha apytu’ũreñói ñembopyahúva (invenciones primarias y secundarias), ko’ãvape ojepuru peteĩ mba’e kuaapyréva.

Yvyrapã (arco) niko peteĩ apytu’ũreñói ypýva. Peteĩ ava, ndajaikuaavéiva mávapa, katuete ohechakuaákuri oikohárupi oĩha yvyra ikatúva oñemokarapã ha upeichahápe omongu’epya’e hu’y (flecha) hamba’e. Upe mba’e pyahu heñoiypýva peichahápe ojepurujey hetaiterei ambue mba’épe ha umívape oikóma ichugui apytu’ũreñói ñembopyahúva. Upeichahápe, yvyrapã puru jajuhukuaa heta mba’épe, umíva apytépe tata ñamyendy hag̃ua jepe. Upeichaite avei ojehu mbajerére (rueda), ha’evahína apytu’ũreñói ypýva. Upéi ojepurujeýva (apytu’ũreñói ñembopyahúva) oñemongu’évo mba'yrumýi (vehículos) ha karréta.

Avano'õ hejapyre

Avano’õ hejapyre (herencia social) rupive oñembohasajey ñandéve ñane avano’õ rembikuaa ha rembiapoita, jaikuaajey ha jaipuru hag̃ua, oĩhaichaite térã ñambopyahu ha ñamoambue hag̃ua, ha upeichahápe jahupyty hag̃ua avei tekoporãve jaheka tapiáva. Avano’õ hejapyre oñembohasa túvagui ta’ýrape.

Peichahápe, avano’õ hejapyrépe ijapaite umi ñande jepokuaa, techapyrãrõ: tembi’u ha pohã ogapy apo; ñembosarái Huã Marangatu árape oikóva (tata ári jehasa, yvyrasỹi, kambuchi jejoka); avei, tupãsy ñug̃uaitĩ ha chipa apo oikóva Arapokõindy Marangatúpe. Upéicha avei umi jerovia ñanemba’etéva jaikuaa ha ñamoañetévajepi, umíva apytépe: kuña hyeguasu aja ndikatuiha ho’u ryguasu rupi’a, upe mba’e ojapórõ hasykatuvéta imembypotávo; avei, mitãra’y ao ndojepokaiva’erã, ỹrõ heterasýta. Opa ko’ã mba’e og̃uahẽ ñandéve avano’õ hejapyre rupive.

Avano'õ hejapyre rechapyrã guarani tekopykatu ha jeroviakatu (moral y religión)

Ava Guarani niko ndoúi oikohag̃uáicha tapiaite yvy ape ári, ha’éniko sapy’aitemínte ou ombohasávo hekove ko’ápe, oikuaágui oĩha kóva rire upe yvy mara’ỹ. Upehaguére ha’ekuéra he’íjepi yvy, mymba, ka’avo ha mba’ehekotee’ỹva ndaijaraiha. Ñande ndikatúi ñañemomba’e umi mba’e umívare.

Ava Guarani ou yvy ape ári oñembohekokatu hag̃ua. Upevarã oikova’erã jekupytýpe hapichakuéra ha hekoha ndive, hekoha ryepýpe. Oipurukatuva’erã oĩva guive hekohápe. Opaite mba’e hyepýpe oñemohendávaniko oguereko ijarýi, péicha oĩ tajy jarýi, guasu jarýi, ka’a jarýi ha ambuéva; oñeñandukáva hikuái tekoha oipuruvaisévape. Yvyra jaitýta jave tekotevẽ jaity umi ñaikotevẽtava, ani jaityreipa. Upéicha avei ñamymbajuka jave tekotevẽ jahekýi umi jaipurútavante, hembýramo katu ñaporombojopoiva’erã. Jaipurukuévo umi mba’e oĩva tekohápe niko ñamomeg̃ua jahávo upe tenda. Upéicha rupi avei ava Guarani ohechakuaávo tekoha imeg̃ua ñepyrũha, ováma ambue yvy pehẽme. Upe aja tekoha purupyrépe hokyjey ha oñemoñajey opa mba’e oĩva hyepýpe. Avakuéra niko are oikundahajepékuri ijyvy oipo’o hag̃ua yvakuéra hamba’e. Upehaguére, ndojehaitypo’aréi mamove. Upévare avei, ojejavy umi he’íva ha’ekuéra ovaha okyhyjégui omanóva ángagui, ousapy’áramo omondýi hag̃ua chupekuéra. Añetehápe, avakuéra ova ha ova ohekágui hembi’urã, ndaha’éi kyhyje añógui. Tekotevẽ ñanemandu’a, ymave, ha’ekuéra oguerahaha hendive, ova ha ova jave, umi omanova’ekue kanguemimi, jahechápa ndoikoveijeýmba’e ñembo’ejeroky ha purahéi rupive, ojehuhaguéicha Pa’i rete kuaraýre, ha’éniko hekovejeýkuri omano rire.

Upéicha avei, ha’ekuéra oiporavo herarã tekogua (naturaleza) ryepýgui. Ñandékatu ñamoĩsete ñande réra tape térã távakuérape. Ha’ekuéra nahániri, ja’ehaguéicha tekohágui oipyhy hikuái herarã. Techapyrãrõ, ja’ekuaa avei mburuvicha herava’ekue Kapiatã oipyhyhague héra, hekohágui; omomba’eguasu ha ohecharamógui upe ka’avo. Avakuéra oñangareko, oikuaa pypuku ha ohayhu añete oĩmiva guive tekohápe. Upehaguére, tekoha ryepýpe ha tekoha ndive mante ha’ekuéra oikokuaa, tekoha’ỹre ha’ekuéra ndaha’éi mba’eve, omanombáne hikuái.

Ijeroviakatúgui ja’ekuaa ha’eha hekovekuéra sã. Upégui osẽmbaite opa mba’e: hekopykatu, hembikuaa ha hembiapoita. Ha’ekuéra ojerovia peteĩrente, sapy’ánte héra hetáva. Mby’akuéra apytépe ojehero Ñande Ru Papa Tenonde, ha’evahína ypy ha paha. Paĩ Tavyterã apytépe katu hera Ñane Ramói Jusu Papa. Amo hapópe, upe mba’e ohechauka porã ñandéve ha’ekuéra oikuaaporãha mba’éichapa heñói arapy, yvy ha ava, jeroviakatu rupive nga’u.

Ñande Ru Papa Tenonde jeko, Mby’akuéra apytépe, omoheñói arapy, yvy, mymba, ka’avo, mba’ehekotee’ỹva ha ava; ha avei -ñepyrũrãitépe- omoheñói ñe’ẽ térã ayvu ha’ekuéra he’iháicha. Omoheñói avei, mborayhu ojoapyteperã ha peteĩ momorãheikatu (himno sagrado); ha mbohapyve -ñe’ẽ, mborayhu ha momorãheikatu- osẽ ichugui ha oĩ ipype, ipytúpe. Ko’ã mba’e jaikuaávo hesakãne avei ñandéve mba’érepa ha’ekuéra omomba’eguasuete ñe’ẽ. Ha’ekuéra noñe’ẽreíri ha noñe’ẽhetái, tekotevẽvante he’i. Upehaguére iñe’ẽngatu hikuái.

Ava Guarani oheka upe aguyje ohupytýva hekokatu rupi; ha upevarã ombokatu hekopy ha hete, ha oñeha’ã avei oiko jekupytýpe hekoha ndive. Katu niko ñe’ẽ iporãvéva Guarani ñe’ẽme ha he’iséva marã’ỹ; upehaguére avei pa’ikuéra ogueruva’ekue Hesukirito jeroviakatu, oñemomba’e mokõive ñe’ẽre ohero hag̃ua i-santo-kuéra, ohenóivo chupekuéra marangatu (marã’ỹngatu), avañe’ẽme.

Tembiapo kuaa pyhy (aprendizaje de la cultura)

Tembiapo jaipyhykatu ñemoarandu rupive, ndaha’éi ku jaikuaámava ñanereñóivo yvy ape ári. Ja’ekuaa avei upe ñemoarandu ikatuha ipya’e ha ikatuha imbegue. Ndaha’éi avei ku ñanearandujojóva térã katu peteĩchainténte ñanerandupáva. Ñañe’ẽ, jajepy’amongeta, ha ñamba’apo jajepokuaahaguéicha ñane avano’õme. Javáramo ambue avano’õme iñambuéta avei umi ñane rembikuaa ha rembiapoita. Iporã jaikuaa ñañemoaranduha tapiaite, ñanereñói guive ñamano meve; ogapýpe, mbo’ehaópe térã jaikoha rupi. Ñemoarandu ndopái araka’eve.

Ava rembikuaa ha rembiapo heñói hekohápe ha hekohágui. Upévare ñane rembiakuaatýpe ija umi mba’e jaipyhýva, ñemoarandu rupive, ñande rekohápe ha ñane avano’õme, upe ojahaitypohápe. Upevakuére ha techapyrãrõ, mokõi joyke’y, hi’aryjojáva, ñamongakuaárõ mombyry ojuehegui (mokõi táva ojoavýva imba’ekuaápe); okakuaapa rirévo, mokõive, ojoavýta avei hembiakuaa ha hembiapópe. Aipórõ ojoavykuaa tembiapo pyhýpe, jepémo mokõive ojojogua tekoite hejapyre rupi.

Jepokuaa avano'õre (adaptación social)

Oĩháicha jepokuaa tekoháre oĩ avei jepokuaa avano’õre; ha’éva pe katupy (posibilidad) jaguerekóva avakuéra jajepokuaávo ñane avano’õre, ñanereñoihaguépe térã javahápe jaiko hag̃ua; ha ñaimévo ipype jajepokuaakatu hag̃ua imba’ekuaa ha hembiapoitáre.

Peichagua jepokuaa ojehu:

1. Oĩgui mba’e pyahu térã oñembopyahujeýre taha’e ha’éva apytu’ũreñöi;
2. Jaipurukuévo ambue tetã térã avano’õgui peteĩva térã hetave tembiapo;
3. Ndojepuruvéivo térã oñemyengoviávo tembiapo; ha
4. Oguekuévo tembiapo oñembyai térã oñembohasavaihaguére ypykuévagui ñemoñarépe.

Techapyrãrõ ja’ekuaa mayma heñóiva ñane retãme oguerekoha katupy ojepokuaávo ñanemba’etévare: ñane ñe’ẽ, jepokuaa, jeroviapy, tembi’u hamba’e. Ava heñóivo oguerekóma ijypýpe avano’õ hejapyre, oipyhýtava mbeguekatúpe, ñemoarandu rupive, ha upeichahápe avei ojepokuaáta umi mba’e umívare. Iporãva’erã ñambojo’árõ peteĩ mba’e ja’emavakuevoi: Jepokuaa ha’eha peteĩ katupy, oĩgui heta ojepokuaa añetéva avano’õ rembikuaa ha rembiapoitáre; oĩgui avei ojepokuaáva sa’i sa’ípe; ha amo hapópe, oĩgui avei ojepokuaa’ỹva.

TEKOHA PU’AKA TEMBIAPÓRE (INFLUENCIA DEL MEDIO AMBIENTE EN LA CULTURA)

Avano’õ rembiapoita heñói, okakuaa ha oñembopyahujey tekoha ryepýpe ha tekoha pytúre. Upévare avano’õ rembikuaa ha rembiapoita ojeko tekoháre.

Peichahápe avei jahechakuaa aipórõ mba’éichapa tekoha omoheñói, omboyke, omoambue térã ombopyahu peteĩ avano’õ rembiakuaa ha rembiapoita. Péicha, umi ava oikóva tekoha hi’yrypy’ávape omoheñói tembiapo ipu’akávata upe tekoháre: ao aku ha ipohýiva, ha tembi’u omombaretekuaáva hete, pira umívagui ojejapóva. Péicha ombojepokuaa chupekuéra upe hekoha. Ñande katu, ndajarekoivoi yrypy’a ojaho’íva, ko’ẽ ko’ẽre, ñane retã.

Techapyrã:

3.14.1. TEKOHA PU’AKA PAĨ TAVYTERÃ JEROVIAKATÚRE

Táva Capitán Bado-pe, Amambaýpe, oĩ Cerro Guasu, oñemopyendahápe Paĩ Tavyterã jeroviakatu. Ha’ekuéra ohero upe tenda: Jasuka Venda. Upe yvy ha tekoha ko’ág̃a imeg̃ua ohóvo, ava ha’ekuera’ỹva (Paraguay ha Brasil-pegua), oitypapota ka’aguy ha ojukareipa mymbakuéra Jasuka Vendagua.

Jasuka jeko upe mba’e’ypy (materia prima) Ñane Ramói Jusu Papa oipurúva omoheñói, omongakuaa ha oipyso hag̃ua opa mba’e, hembiapokuéva, arapy tuichakue javeve. Upe mba’e’ypy reheve ojapo kuimba’e ha kuña ypykue. Upe mba’e’ypy upépe mante oĩ. Jasuka Venda niko ha’ehína yvypyte, yvypuru’ã (centro del mundo). Upépe heñoi’ypy Paĩ Tavyterã retã. Tavyterã he’ise “táva yvyteerã”. Jasuka Véndame oĩ, oiko ha hekokatu tapia Ñane Ramói Jusu Papa. Upépe, ha’e ñandeapova’ekue. Upépe oĩ avei mymbakuéra ñane rembi’urã, ha opaite mba’e porã ha hekokatúva. Ojeitypa ha oñembyaívo Jasuka Venda oñembyai ha ojejuka avei Paĩ Tavyterã rekove yvy ape ári. Upehaguére ha’ekuéra ojerure imba’eteerã upe yvy; upeicharõ añoite, arapy ha ava hekovepukúta ha ndopamo’ãi araka’eve.

MBA’EHEROKUAA (SIMBOLISMO)

Ava, peteĩ avano’õygua, omba’eherokuaa oĩva guive ipype ha ijerére. Upe mba’ehero ojapo hekove pukukue javeve, ha upevarã oipuru ñe’ẽ, jehai ha ta’ãnga. Péicha ha techapyrãrõ, ja’ekuaa poyvi pytã, morotĩ ha hovýva omba’eheroha ñane retãme, taha’e ha’ehápe. Upéicha avei, peteĩ pykasu morotĩ, ovevéva tekosã’ỹme, omba’ehero py’aguapýpe.

MBA’EHERO (SÍMBOLO)

Mba’ehero niko upe ñanderesape’áva jaikuaa hag̃ua maymaite mba’e he’iséva. Peteĩ mba’e he’iséva niko heñoisapy’a, jekupyty rupi, ha peichahágui avei tuicha ojoavy imba’eherógui. Techapyrãrõ, kurusu ndojoguaiete upe omba’eheróvape. Tapicha ndojeroviáiva Hesukiritóre, añetehápe ndoikuaamo’ãi kurusu mba’ehero, jepémo are ojesareko ha opokóramo hese (kurusúre). Ojehekombo’eraẽva’erã ichupe ha uperire ae ohechávo kurusu oikuaámane iimba’ehero.

MBA’EHERO AVANO’Õ REMBIAPÓPE (EL PAPEL DEL COMPORTAMIENTO SIMBÓLICO EN LA CULTURA)

Ava rekopy heñói mba’ehero purúpe. Mba’ehero niko upe omboheko’aváva ñande ypykuérape, ombojoavývo chupekuéra karajágui. Opaite avano’õ itenonde ha itapykuemivéva heñói ha hi’are oipurukatu mba’ehero. Upévare avei ja’ekuaa, jajavy’ỹre, opaite ava rekopy ojekoha mba’ehero purúre.

MBA’EHERO PURUREI HA MBA’EHERO PURUKATU (CAPACIDAD SIMBÓLICA Y FACULTAD SIMBÓLICA)

Mba’ehero pururei (capacidad simbólica) niko katupy (posibilidad) oguerekóva ava oipuru hag̃ua mba’ehero (símbolo), hesakã’ỹre chupe. Ambuéva katu, mba’ehero purukatu (facultad simbólica) ha’ehína katupy oguerekóva ava oipuru hag̃ua mba’ehero hekopete, tesakã pa’ũme.

Mayma yvypóra jaguerekokuaa mokõivéva: mba’ehero pururei ha mba’ehero purukatu. Techapyrãrõ, ja’ekuaa sapy’ánte jaipuruha jaikoha rupi ñe’ẽ térã ñe’ẽjoaju hesakã’ỹva ñandéve: “white horse”, ndaha’éiva ñane ñe’ẽ rehegua, ingles-peguámba’e. Ñambohyapu pevéta upe ñe’ẽ; upéicharõ jepe, ndajaikuaamo’ãi mba’epa he’ise. Upe mba’e ojehúrõ, upéva hína mba’ehero pururei. Ág̃a katu, jaikoha rupi jaipurusapy’árõ ñe’ẽ térã ñe’ẽjoaju hesakãva ñandéve, ha’evahína ñane avañe’ẽmegua: “kavaju morotĩ”; upéicharõ katu, mba’ehero purukatu upe jajapovañaína.

Mba’ehero pururei ha mba’ehero purukatu jajuhukuaámi ymave, mitãme oñembo’egua’úrõ Castellano-pe, mbo’ehaópe; jepémo ha’e iñe’ẽtee Guarani. Upévare, ha ndajajaposéirõ mba’ehero pururei, tekotevẽ jahekombo’e mitãme iñe’ẽteépe; péicha jajapóramo añoite oikóne mba’ehero purukatu, ha mitãmimi ojehekombo’e añetéta ha iñarandujoáta; peicha’ỹramo, mitãmimi akõinte itavýta ha ohejareíta imbo’ehao. Upevakuére, Guarani ñe’ẽme oñe’ẽvape tekotevẽ jahekombo’e ñepyrũ Guaraníme. Upéicha jajapórõ ñamongakuaáne ichupe, hogaygua ha ñane retãme avei.

AVAREKO HA AVAREKO’Y (LA CONDUCTA HUMANA Y LA CONDUCTA NO HUMANA)

Ava añoite upe imba’eherokuaáva, ha’émante upe hembiapóva ha ombopyahukuaáva hembiapokue; ambue mymba ndikatúi oñembo’avareko. Upeháre ja’ekuaa oĩha avareko ha avareko’ỹ.

Yvypóra ijavareko omoheñói, oipuru, omohesakã ha ombohasajeýre mba’ehero ha heseve imba’ekuaa ha hembiapoita. Upehaguére avei, ava añoiténte upe omoñe’ẽ ha ohaikuaáva; oho ha oikũmbýva ñembo’e; ohepyme’ẽ ijeho mba’yrumýime, ha avei oñembosaraikuaáva hapichakuéra ndive.

Ambue mymba katu -ndaha’éiva yvypóra- ijavareko’ỹ. Ha’ekuéra ndikatúi omoheñói, omohesakã térã ombohasa iñemoñarépe mba’ehero. Upéicha avei ambue mymbakuéra ndojapói tembiapo. Peteĩ jagua, kavaju térã mbarakaja, techapyrãrõ, nomoñe’ẽi ha ndohaikuaái; ndoikéiva tupaóme; ndohomeméiva mba’yrumýime ha noñembosaráiva ava ojapoháicha. Ambue mymbakuéra araka’eve noñemomba’emo’ãi mba’eherokuaáre.

ÑE’ẼKUAA: MBA’EHERO ATY (EL LENGUAJE: SISTEMA SIMBÓLICO)

Tekombo’e, ogapy ha mbo’ehaopegua, oipuru ñe’ẽkuaa omoarandu hag̃ua opavavépe. Ñane retãme, rei ñañeha’ãta jahekombo’e ñande rapichakuérape ñe’ẽ oikuaa’ỹvape. Jaipurúramo añoite iñe’ẽtee jahekombo’engatúta ichupe, ha’égui upéva upe iñe’ẽ’ypy, upe oikuaaporãva.

Ava oñemoarandu heta hendáicha: kuaapyhychae (experiencia), jesareko (observación) ha mba’eha’ã (imitación) rupive; ág̃a katu jehekombo’e hypy’ũvéva ha hekopetéva ojehu ava oipurukuaávo mba’ehero (símbolo), ñe’ẽ rupive. Upehaguére, ñe’ẽkuaa (lenguaje) ha’ehína mba’ehero aty (sistema simbólico) purukuaa. Ñe’ekuaa rupive ava ombohasa hapichakuérape hemiandu, hembipota, hembikuaa ha hembiapoita.

Tekombo’e, ogapy ha mbo’ehaopegua, oipuru ñe’ẽkuaa omoarandu hag̃ua opavavépe. Ñane retãme, rei ñañeha’ãta jahekombo’e ñande rapichakuérape ñe’ẽ oikuaa’ỹvape. Jaipurúramo añoite iñe’ẽtee jahekombo’engatúta ichupe, ha’égui upéva upe iñe’ẽ’ypy, upe oikuaaporãva.

ÑE’ẼKÕI TEKOMBO’ÉPE (EL BILINGÜISMO EN LA EDUCACIÓN)

Ñane retãme, tekombo’e ñemyatyrõ (reforma educativa) hupytyrã apytéme, oĩhína Guarani ha Casellano purukatu, ha upevarã tekombo’e oikóva’erã mokõive ñe’ẽme; ág̃a katu, oñepyrũva’erã mitã ñe’ẽteépe.

Ñahesa’ỹijo pypukúrõ upe mba’e, ja’ekuaa aipórõ hasypeve ñane retãme ojejapohague mba’e iporãva, oipytyvõtava mitã ha mitãrusúpe iñemoarandúpe. Upeichahápe avei oñemomba’eguasu ñomoarandu añeteguáva. Ja’ehaguéicha, ymaveguare oñembohérante ñemoarandu. Upérõ oñembo’egua’u Castellano-pe Guaranìme oñe’ẽvape. Ko’ág̃a katu mitã tuicha ojehesape’a ojehekombo’évo iñe’ẽteépe. Opa mba’e hesakã ichupe ha upehaguére oñeñandu porã ha hetia’e.

Upéicha avei, tekombo’e avarekópe (educación humanista) niko ojuhu ava oñemoarandu jave vy’a ha py’aguapýpe, hesakãporãgui chupe oñeme’ẽmíva guive mbo’ehaópe. Ja’ehaguéicha, ymave niko avave ndovy’ái mbo’ehakotýpe ojepurúgui peteĩ ñe’ẽ hesakã’ỹva. Péicha, mbo’epy (clase), aranduka (libro) ha aranduchauka (examen) oĩmbaiteva’ekue castellano-pe, ha mitãmimi ha mitãrusu katu iñe’ẽ Guarani. Upehaguére, nahesakãigui chupekuéra mba’eve ha ndovy’áigui mbo’ehaópe, heta tapicha ohejarei mbo’ehao ha ambuéva katu noñembojáinte ijypýpe. Upevakuére avei hetaiterei oĩ ñane retãme omoñe’ẽ ha ohaikuaa’ỹva.

Tekombo’e tekojojápe (educación democrática) niko ojehu mbo’ehaópe ñandejapárõ opaichaguáva, ñemboyke’ỹre. Ymave niko castellano-pe oñe’ẽva año ijákuri mbo’ehaópe. Ko’ág̃a katu, ojepurúvo mbo’ehaópe mokõive ñe’ẽ: Guarani ha Castellano, ñandejapásapy’a. Tekombo’e tekojojápe jahupyty avei maymaite jaku’érõ jekupytýpe, jahekávo oñondivepa teko porãve yvy ape ári. Tekombo’e hesakãporãva (educación crítica) niko jahupyty ñaikũmby porã jave, ñane ñe’ẽ teépe, opa mba’e oikóva ñande rekove pukukuépe, mbo’ehao ha opa hendápe. Ja’ehaguéicha, ñane retãme upe mba’e ymavémi ndojehupytýi ojepurúgui ambue ñe’ẽ ha upehaguére mitã ha mitãrusu ijurujái ha hovayvajoa mbo’ehakotýpe. Ojesareapa. Noikũmbýi mba’eve, jepémo oñeha’ã heta. Upevarevoi niko ojepurúmi peteĩ ñe’ẽnga omyesakãmbaitéva mba’e vai ojehúva: “oike la ekuélape ha la ekuéla ndoikéi chupe”. Ko’ág̃a iñambueñepyrũvo upe mba’e, ñamoambuekuaáma upe ñe’ẽnga ha ja’e mitãmimíre: “oike mbo’ehaópe ha mbo’ehao oike chupe”.

Tekombo’e tekosãsorã (educación liberadora) niko upe ome’ẽva ñandéve pu’akakatu jajapo hag̃ua opaite mba’e jaipotáva ikatuha peve ha upekuévo ñamongakuaávo ñande rekovepy jahekávo tekokatu. Tekotevẽ ja’e hekosãsoha upe iñaranduva ha hekosãsove oñemoaranduvévo. Upéva jahupytykuaa tekombo’e hesakãva rupive, ndaipóri ambue tape.

Ja’ekuaa ipahápe, avañe’ẽ ojepurúvo tekombo’épe heta mba’e porã jahupytykuaáne heseve. Tekotevẽ avei ñamyesakã porã Guarani ndaha’éi oikéva mbo’ehaópe ñanemoarandu hag̃ua iñe’ẽtekuaa añóme. Nahániri. Guarani ñanepytyvõta ñanearandu ha jakakuaa hag̃ua opaite mba’épe, ha ñande jakakuaávo avei ñamongakuaáta ñande rogaygua, ñande táva, ha amo hapópe, ñane retãme.

AVANO’Õ TEKOPY (NORMAS DE CULTURA)

Tekopy niko he’ise “teko mongakuaa apytu’ũ purukatu rupive, mba’eporã ha mba’evai ñambojoavy hag̃ua”, peteĩ avano’õme. Tekopy oñemohenda mokõime:

• 3.22.1)Tekopy potáva, ha
• 3.22.2)Tekopy purúva.

3.22.1. Tekopy potávape niko ijapaite umi mba’e ñane avano’õygua oipotáva jajapo térã ja’e opa jaikohárupi. 3.22.2. Tekopy purúvape katu ijapaite umi mba’e añetehápe jajapo térã ha’évajepi, jepémo ojoavy umi mba’e avano’õ potapyrégui. Ja’ehaguéicha, tekopy potáva oñanduka ñandéve ñane avano’õygua rembipota, ñande rekopy ha ñane avano’õ rekopýpe g̃uarãva. Tekopy potáva oñemohendajey kóicha:

1. Tekopy pota katuetéva: ko’ãvape ja’e ha jajapóva’erã avano’õ rembipota, ndikatúi ja’e térã jajapo ambue mba’e;
2. Tekopy pota horyvéva: ko’ãvape ikatúma jaiporavo umi jaguerohoryvéva ñambohováivo temikotevẽ jarekóva;
3. Tekopy pota mba’eteéva: ko’ãvape ja’e ha jajapokuaa umi ñande rekopeguáva, ja’e ha jaipurumeméva;
4. Tekopy pota poravokuaáva: ko’ãvape ja’e ha jaipurukuaa oimeraẽva ndaipórigui joavy ijapytepekuéra; ha
5. Tekopy pota ijapýva: ko’ãva ndahetái ndive jaipurukuaa, sa’ihaguére umi oipuru ha oikuaáva.

Techapyrãrõ, ja’ekuaa tupãnói ha’ehína tekopy potáva, oñandukágui ñandéve ñane avano’õygua rembipota. Jepémo upéicha -tekopy purúva ramo- jahechakuaa mba’éichapa oĩháicha tapicha ojapóvajepi upe mba’e, oĩ avei heta ojapo’ỹva, ndojerurevéiva tupãnói túva, sy, paíno térã maína umívape.

Péicha avei, kristiánokuéra apytépe ojeruréjepi ojejapo hag̃ua heta mba’e oimeraẽ tapichágui oiko hag̃ua avei kristiáno. Umíva apytépe oĩ: ñemongarai ha menda umíva. Kristiano-háicha umíva ojejapova’erã ha upehaguére avei upéva ha’ehina peteĩ tekopy pota katuetéva (norma ideal obligatoria). Jepémo upéicha, jaikohárupi, jajuhukuaa heta he’íva ijehe kristiánoha; ág̃a katu, oñemongarai’ỹva térã katu omenda’ỹva tupão rupi.

Ñane retãme niko tupãnói ijahína umi tekopy pota mba’eteéva (norma ideal típica) apytépe. Ko’ãva apytépe avei ija heta jepokuaa ñanemba’etéva, péicha: Pombéro ñamoĩvo haperãme ka’a, eirete, petỹ térã yva ka’aguy. Upéva ha’ehína ñane avano’õygua rembipota. Jepémo upéicha, jaikohárupi ñane retãme, jajuhukuaa heta tapicha amoañetéva upe jepokuaa, oĩháicha avei heta oikuaa’ỹva upe mba’e.

Peteĩ techapyrã tekopy pota ijapýva (norma ideal restringida) rehegua jajuhukuaa kuimba’e ha kuña ñe’ẽndy purúpe, Guarani ñe’ẽme. Jaikuaaháicha, avañe’ẽme oĩ ñe’ẽ kuimba’énte oipurukuaáva (che ra’y, che rajy, che rembireko), ha upéicha avei oĩ ñe’ẽ kuñánte oipurukuaáva (che membykuimba’e, che membykuña, che ména). Upevakuére jajuhukuaa avei sapy’ánte tapicha oikuaa’ỹva upe mba’e ha upehaguére tuicha ojejavy Guaraníme oñe’ẽvo.

TEKOPY OMBOJOAVY OPAITE AVANO’ÕME (LA DIVERSIDAD DEL COMPORTAMIENTO HUMANO)

Jepémo ava ojogua hete ha hetepýpe hapicha avápe, ojoavy ichugui tekopýpe (conducta, comportamiento). Upehaguére ja’ekuaa ava ojoavyha ojuehegui tekopýpe, ha upevakuére avei ndaiporiha yvy apére peteĩ tekopy año opavavépe g̃uarã.

Techapyrãrõ, ja’ekuaa umi ava oikóva yrypy’a ári, Ártico-pe, hembi’úpe oipuru mymba ro’o ha pira. México-ygua katu, imombyrýva parágui (océano), ho’uve hembi’úpe ñemitỹngue ha ka’avo. Upéicha avei oĩ ho’úva jagua ro’o hembi’úpe oĩháicha avei oñemyrõva upe mba’égui.

TEMBIAPO ÑEMOTENONDE (EVOLUCIÓN CULTURAL)

Ava rembiapo ndopytái peteĩ hendápe ha peteĩ ysaja añóme. Ñane ramói ha ñande jarýi hekopy (conducta, comportamiento) ambue, “heko ymaguare” ja’eporãsérõ; ha upe mba’e jahechakuaa iñemonde, iñe’ẽrekópe ha hemiandúpe. Aranduka (libro), kuatiahaipyre (diario) ha ta’ãnga ymaveguarépe jahechakuaa avareko iñambueha, ha upeichahápe, jajesarekokuaa tembiapo ñemotenondére.

Avano’õ ag̃aguáva niko ojoavýnte avei ojoapytépe. Upévare tembiapo ñemotenonde ohechuka ñandéve mba’éichapa tetã ha avano’õ oĩva yvy ape ári, yma ha ko’ág̃a, ohekaha akarapu’ã, ohupytyseha akóinte ko’ẽ ha ára pyahu.

TEMBIAPO ÑEMOAMBUE APANUÃI (PROBLEMAS DEL CAMBIO CULTURAL)

Tembiapo térã apytu’ũreñói ypy, ñembopyahu, ñemoambue téra ñembohekokatúva, ogueru hendive apañuãi, avakuaatýpe oñembohérava: tembiapo ñemoambue apañuãi. Ko’ã apanuãi ijetu’uve umi ojepokuaapyrémava hekoha térã hetã rembikuaa ha rembiapoitáre, ha upéi ováva ambue tekoha térã tetã pyahúpe, hembikuaa ha hembiapoita ambuéva.

Apañuãi ja’éva niko jahechakuaa avei ñane retãme, ovávo ñande apytépe umi pytaguakuéra, oúva ambue tetãgui. Jahechakuaa avei ñane retãyguáva apytépe, itujavéva ha imitãvéva apytépe. Mokõivévante ojoavy hembikuaa ha ijepokuaápe. Umíva umi mba’e ijahína tembiapo ñemotenonde apañuãime. Ja’ehaguéicha, ñane ramói ha ñande jarýi ojepokuaajepe imitãme otupãnóivo. Upéva tuichamba’e’akue. Upe mba’e jajapórõ jahechauka mborayhu hesekuéra ha Tupãre avei. Mitã ag̃agua katu ndojepokuaavéima péicha. Ñande apytépe ndaiporiguasuvéima tupãnói. Sa’íma umi tapicha otupãnói. Hi’arigua, ko’ág̃a ñañemotĩma ñatupãnóirõ. Kóva ko mba’e pyahu oipy’apy, oipy’akarãi ñande ramói ha ñande jarýipe. Péicha jahechakuaa apañuãi oĩva upehaguére.

TEMBIAPO, ÁRA HA PA’Ũ (LA CULTURA, EL TIEMPO Y EL ESPACIO)

Ñahesa’ỹijóramo guare mba’épa jepokuaa avano’õre (adaptación social) ja’emavoíkuri tembiapo (cultura) heñoiha tekohápe, ava ojaitypohapevoi. Ág̃a katu, pa’ũ (espacio) ndive ha pa’ũ reheve oĩmavoi ára (tiempo), oñandukáva ñandéve arapy rembiasa ijapyra’ỹva. Techapyrãrõ, ja’ekuaa ñane retã 1811-pe guare iñambue heta mba’épe ñane retã ag̃aguágui. Ñambohovakénteva’erã upérõguare ha ag̃aguáva jahechakuaa hag̃ua joavy oĩva ñemonde, jepokuaa, jogapo, mba’yrumýi ha myasãihakuérape. Ja’ekuaa ipahápe ombohasaha hekove yvy ári, pa’ũ ha ára pýpe, omoheñói ha omboambuehápe hembikuaa ha hembiapoita.

TEMBIKUAA HA TEMBIAPO MYASÃI (LA DIFUSIÓN DELCONOCIMIENTO Y LA CULTURA)

Avave ndojapói mba’eve imba’erã añónte. Oĩva guive -ava rembiapopyréva- tekomarã térã tekokaturã, oñemyasãi ñe’ẽ térã jehai rupi; ỹrõ katu, ava ou ha ohóva oikuaauka umi mba’e ambue avano’õyguápe. Upéicha avei, ág̃a ojepuruve umi myasãihára (kuatiahaipyre, aranduka, ñe’ẽasãiha, ta’ãngambyry hamba’e). Upe ñembohasa oikóva ha’ehína tembikuaa ha tembiapo myasãi.

Upe ñembohasa oikóva araka’eve ndopytu’úi. Ara, aravo, aravo’i ha aravoi’ive ohasávape ava omoheñói ha omoambue hembiapo, ha upéicha avei omyasãi ikatuha peve umi isyva ry’aikue. Péicha, pohã pyahu, tetepypegua myengoviaha ha heta mba’e iporãva oñemyasãiháicha, ojekuaauka avei umi ivaíva: ñanavai puru, pokarẽkuaa, ñorairõ hamba’e. Oĩva guive oñemyasãi ha péicha jaháta heseve opa peve arapy, yvy ha ava.

opa

Arandukapurupyre

1. Aguilera Jiménez, Domingo. Pukarã, Chistes folklóricos paraguayos. Paraguaýpe, Paraguay: Cepag, 1998. 262p.
2. Aguilera Jiménez, Domingo. Mombe’u pyre mombe’u pyrã – káso ñemombe’u. Paraguaýpe, Paraguay: Servilibro, 2001. 186p.
3. Aguilera Jiménez, Domingo. Ñe’ẽnga, Dichos populares paraguayos. Paraguaýpe, Paraguay: Cepag, 1996. 259p.
4. Amoros Portales, José y otros. Geología. Madrid, España: Grupo Anaya S.A., 1991. 623p.
5. Beals, Ralph; y Hoijer, Harry. Introducción a la antropología. Los Angeles, Estados Unidos: Aguilar, 1992. 776p.
6. Bejarano, Ramón César. Karai vosa. Paraguaýpe, Paraguay: Editorial Toledo, 1982. 144p.
7. Bertoni, Moisés. La civilización Guarani. 3 tomos. Puerto Bertoni, Paraguay: Imprenta y edición “Ex Silvis”, 1927.
8. Cadogan, León. Ayvu rapyta. Textos míticos de los Mbya Guarani del Guaira. Paraguaýpe, Paraguay: Ceaduc-Cepag, 1992. 321p.
9. Cardozo Ocampo, Mauricio. Mundo folklórico paraguayo. 3 tomos. Paraguaýpe, Paraguay: Editorial Cuadernos Republicanos, 1989.
10. Colmán, Narciso R. Ñande ypykuéra. Nuestros antepasados o génesis de la Raza. Paraguaýpe, Paraguay: Imprenta El Arte, 1929. 277p.
11. Comisión Nacional de Bilinguismo y otros. Desafíos de la Educación Intercultural Bilingüe en el Tercer Milenio (compilación). Paraguaýpe, Paraguay: Editora Litocolor S.R.L., 2001. 507p.
12. Comisión Nacional de Bilinguismo. Ñane ñe’ẽ. Paraguay Bilingüe. Políticas lingüiísticas y educación bilingüe. Paraguaýpe, Paraguay: Fundación en Alianza-MEC, 1997. 224p.
13. De Carvalho Netto, Paulo. Folklore del Paraguay. Paraguaýpe, Paraguay: El lector, 1996. 413p.
14. De Guarania, Félix. De la sabiduría popular. Paraguaýpe, Paraguay: Editorial Arandurã, 2000. 87p.
15. Durán, Hortensia y otros. Atlas de geología. Barcelona, España: Edibook S.A., 1995. 87p.
16. Galeano Olivera, David A. Diferencias gramaticales entre el Guarani y el Castellano: estudio contrastivo y su incidencia en la educación. Paraguaýpe, Paraguay: Centro Reprográfico Saul, 1999. 92p.
17. Galeano Olivera, David A. Guarani Rayhupápe Irundyha – ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANI. Paraguaýpe, Paraguay: Centro Reprográfico Saul, 2001. 150p.
18. Galeano Olivera, David A. Guarani Rayhupápe Mbohapyha – ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANI. Paraguaýpe, Paraguay: Centro Reprográfico Saul, 2000. 320p.
19. Galeano Olivera, David A. Jakavere ypykue (15 káso ñemombe’u). Paraguaýpe, Paraguay: Edisa, 1989. 87p.
20. Galeano Olivera, David A. Káso Ñemombe’u. Paraguaýpe, Paraguay: Centro Reprográfico Saúl, 1999. 97p.
21. González Torres, Dionisio. Catálogo de plantas medicinales (y alimenticias y utiles) usadas en Paraguay. Paraguaýpe, Paraguay: Editorial Comuneros S.A., 1980. 460p.
22. González Torres, Dionisio. Cultura Guarani. Paraguaýpe, Paraguay: Editora Litocolor S.R.L., 1991. 269p.
23. González Torres, Dionisio. Folklore del Paraguay. Paraguaýpe, Paraguay: Editorial Comuneros S.A., 1980. 612p.
24. González Torres, Dionisio. Toponimia Guarani (y orígen e historia de pueblos) en Paraguay. Paraguaýpe, Paraguay: Editora Litocolor S.R.L., 1994.199p.
25. González, Natalicio. Ideología Guarani. México, México: Instituto Indigenista Interamericano, 1958. 86p.
26. Guasch, Antonio y Ortíz, Diego. Diccionario Castellano-Guarani Guarani-Castellano. Paraguaýpe, Paraguay: Cepag, 1991. 826p.
27. Kluckhohn, Clyde. Antropología. México, México: Fondo de Cultura Económica, 1977. 325p.
28. Meza, Miguelángel. Perurima rapykuere. Paraguaýpe, Paraguay: Ediciones Taller, 1985. 110p.
29. Ministerio de Educación y Cultura. Paraguay 2020. Plan estratégico de la Reforma Educativa. Paraguaýpe, Paraguay: 1994.
30. Miranda de Alvarenga, Alejandra Estelbina. Artesanías tradicionales del Paraguay. Paraguaýpe, Paraguay: A4 Diseños, 2001. 125p.
31. Miró Ibars, Margarita. Tembi’u rehegua. Reivindicación de la cultura culinaria Guarani-Paraguaya. Karapegua, Paraguay: 03 estudio ediciones, 1994. 137p.
32. Pallestrini, Luciana y Perasso, José Antonio. Arqueología: métodos y técnicas en superficies amplias. Paraguaýpe, Paraguay: Ceaduc, 1984. 53p.
33. Pallestrini, Luciana, Perasso, José A., y Castillo Ana. El hombre prehistórico del Py puku. Paraguaýpe, Paraguay: RP ediciones, 1989. 50p.
34. Pangrazio, Miguel Angel. Arriéro pórte. Paraguaýpe, Paraguay: El lector, 1994. 126p.
35. Pangrazio, Miguel Angel. Indicadores de la estructura social del Paraguay. Paraguaýpe, Paraguay: Editorial El Foro, 1989. 438p.
36. Perasso, José Antonio. Crónicas de cacerías humanas. La tragedia ayoreo. Paraguaýpe, Paraguay: El lector, 1987. 131p.
37. Rolandi, Rubén. Kásos: ahendu, ahai. Paraguaýpe, Paraguay: Edisa, 1989. 124p.
38. Rolandi, Rubén. Opáicha oñemombe’u. Paraguaýpe, Paraguay: Editorial Don Bosco, 1994. 75p.
39. Romero Sanabria, Aníbal. Más paraguayo que la mandioca. Paraguaýpe, Paraguay: 1996. 143p.
40. Romero, Roberto A. Protagonismo histórico del idioma Guarani. Paraguaýpe, Paraguay: Rótterdam S.R.L. Editora, 1992. 180p.
41. Schoeps, Hans-Joachim. ¿Qué es el hombre?. Una antropología filosófica como historia del espíritu de nuestro tiempo. Buenos Aires, Argentina: Eudeba, 1985. 299p.
42. Solomon, Eldra y otros. Biología. México, México: Compañía Editorial Ultra, 2001. 1237p.
43. Susnik, Branislava. Introducción a la antropología social (ámbito americano). Varios tomos. Paraguaýpe, Paraguay: Editora Litocolor, 1988.
44. Susnik, Branislava. Los aborígenes del Paraguay. Varios tomos. Paraguaýpe, Paraguay: Escuela Técnica Salesiana, 1978.
45. Texier, Roger. Antropología y filosofía de la educación. Paraguaýpe, Paraguay: Ceaduc, 2001. 257p.
46. Unkel, Kurt. Los mitos de creación y de destrucción del mundo. Lima, Peru: Centro Amazónico de Antropología y Aplicación Práctica, 1978. 219p.
47. Vara (h), Alfredo. La construcción Guarani de la realidad. Una interpretación psicoanalítica. Paraguaýpe, Paraguay: Ceaduc, 1984. 232p.
48. Vera, Helio. En busca del hueso perdido. Paraguaýpe, Paraguay: RP ediciones, 1990. 242p.
49. Vera, Saro. El paraguayo, un hombre fuera de su mundo. Paraguaýpe, Paraguay: El lector, 1994. 230p.
50. Whitten, D.G.A. y Brooks J.R.V. Diccionario de Geología. Madrid, España: Alianza Editorial S.A., 1992. 343p.

Fuentes

• Por David Galeano Olivera (ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANI)