Villarrika

Villarrika Villarrica

Tupao Villarrikape
Tetã	Paraguái
Tetãvore	Guaira
Távayguakuéra	40.300 ava
Ape távagui	247 km²
ISO
Yvatekue	180 m
Koordinasion	25°45′00″S, 56°25′60″W (G)

Villarrica oĩ ñembýpe tava Paraguái retãme. Oĩhína tetãvore Guairáme. Ko távape oiko 40.300 ava (2002 ary).

Villarrika ararecha

Villarrika hína tavusu peteĩ opytáva yvy gotyo Paraguái mbytépe. Ha’ehína Guaira departamento tavusu.

Ko tavusu opytáva yvývo Paraguáipe, ha ofundava’ekue capitán España-ygua Ruy Díaz de Melgarejo 14 jasypo 1570-pe, Guaira tujápe, ko’ág̃a opytáva Brasil yvýpe.

Tavusu, akóinte hovyũ’asýva, ohechauka kerayvoty ha jerovia, opeipirũ oñemboja hag̃ua opavave tapicha ohechaséva tekoha ha teko ikatuha oiko oñondive ha oñomoirũ.

Villarrika oreko tenda ohechaukáva Paraguái reko ha arandu; umiva apytépe oĩ monumento oñemopu’ãva’ekue ojegueromandu’ahávo ñe’ẽpapára Manuel Ortiz Guerrero-pe, ko táva ñemoñare ojehayhuvéva.

Ohai haguéicha Bacón Duarte Prado: “ Villarrika tavusu akóinte hekoyvotýva, oiméne ohypýire chupe ypotĩ sakã Ykua Pytãpegua ha omoherakuãre chupe yvytu piro’y hyakuãvureíva oguejúva ytyvy centinela-gui”.

Tenonderãite ofundava’ekue karai España-ygua Ruy Díaz de Melgarejo, 350 km kuarahy resẽvo saltos del Guaira-gui, 14 jasypo 1570-pe, ha ohero chupe Villa Rica del Espíritu Santo'; upéi opytaiteva’ekue oĩhápe ko’ág̃a 1682 guive, yvy karape oĩva Yvytyrusu jerére; péva ou Cordillera de Ka’aguasúgui, 180 msnm .

Ovavakue 7 jevy, umi paulista bandeirante oikepa rupi pype; tapichakuéra oikóva upépe ojejopy ovávo 20 legua kuarahy reikévo. 1592-me Ruy Díaz de Guzmán oraha 100 km kuaray resẽ gotyo.

1599-pe oguerova chupe ag̃uiete Mboteiteígui, ho’áva Río Paraguaype, 100 legua Paraguaýgui. Are oiko rire py’aguapy ha omba’apópe, tapichakuéra ko tavusuygua apytépe oikejey mbaretépe Mamelucokuéra 1632-me, ha irundy ary oiko rire oikundaha, opyta ag̃uiete Mbarakajúgui; mokõi ary rire, 1634-pe, Gobernador Valderrama ogueraha chupekuéra Yaru yvýpe.

1642-me ko tavayguakuéra ojejopyjey ovávo Kuruguaty gotyo; 1662-me ohejajey Mbarakaju yvy ha oho río Kuruguaty jerére. 1674 osẽ San Pablo-gui tapicha aty oúva omoñuhávo indígena-kuérape oraha potávo chupekuéra tembiguáiramo tetã ambuépe, omyenondéva Francisco Pedrozo; ko’ãva, ohasa rire Paraná ojupi Salto del Guaira gotyo, ha ojapo sarambi yvy ojepysóva Guarambare ha Atyra pa’ũme ha avei umi hi’ag̃uíva Villarrika, katu tapichakuéra ko tavaygua og̃uahẽ mboyve umi pytagua isarambipáma ha ojaho’i tenda hasyhápe oike umi añara’y.

1678 oiko hikuái río Tobatyry jerére, tenda hérava "Espinillo"-pe. Tenondeve, pe yvy ndovaléi rupi oñemba’apo hag̃ua kokuépe, ha sa’i rupi hi’y, heta upe tavaygua oñemondo 1679-pe ohechávo yvy iporãvéva Tevikuary mboypýri; heta ojepovyvy rire hikuái, ojuhu yvy neporãva Yvytyrusu jerére. Upéicha ojerure hikuái Tte. Gobernador y Justicia Mayor-pe omoneĩvo umi tavaygua ohopaite hagua upe yvýpe.

25 jasypo 1682-me oñemoneĩ chupekuéra ovávo Yvytyrusúpe, Rey omoneĩma guive upe jeva; mburuvicha guasu ojapo upéicha Cédula Real osẽva’ekue14 jasyapy 1701-me, omoneĩ haguépe oñefundávo Villa Rica hendag̃uaitépema.

"Tavusu ova’ováva"

Rasaite oreko’asýre chupekuéra bandeirante oúva San Pablo-gui jeike sarambi’aporã ha ndaikatúire ombotatapeju “tukumbu oúva kuarahyresẽguio”, tavayguakuéra oike tesaparápe ovávo 20 legua rupi kuarahyreike gotyo. 1592-pe Ruy Díaz de Guzmán omohenda chupe 100 km hápe kuarahyresẽvo, oho haguépe jasyapy 1593 ha upégui oho ofunda Santiago de Jérez. 1599-pe oguerova chupe ag̃uiete Mboteteíri, ho’áva Río Paraguáipe 100 legua Paraguaýgui.

Guairaguakuéra Cabildo omyakã ko ñembosako’i ha ojerure Provincia Gobernador, Rexé de Corvalán-pe, omoneĩ hag̃ua chupekuéra opytávo Capital jerére, katu upe mburuvicha ombotove upéicha oikóvo. Upémarõ Guairaguakuéra oho opyta Itapépe, tenda oñemosẽ haguégui amo gotyove, Procurador General de Asunción-gua ojerure rupi. Uperire Gobernador Provincia-gua ohekauka chupekuéra peteĩ tenda mombyrymi, 30 legua Capital-gui opyta hag̃ua hikuái. Upéicha 1678-pe opyta hikuái río Tobatyrym jerére, tenda hérava "Espinillo"-pe. Katu, pe tenda na’iporãire ñemitỹrã ha sa’i rupi hi’y, heta upe tavaygua oñemondo 1679-pe ohechávo yvy amo Tevicuary mboypýri. Heta ojepovyvy rire hikuái, ojuhu yvy neporãva Yvytyrusu jerére.

Péicha rupi ojerure hikuái Tte. Gobernador y Justicia Mayor-pe omoneĩmi hag̃ua chupekuéra orovávo itavakuéra pe tenda oñeñe’ẽha yvate. 25 jasypo 1682-me, pe mburuvicha omoneĩ ohóvo umi tavaygua Yvytyrusúpe, upe ñemoneĩ omboajéma guive karai Rey; kóva omoneĩ péicha oikóvo Cédula Real osẽva’ekue 14 jasypo 1701-me, ha péicha omoneĩ oñefundaitévo táva Villa Rica del Espíritu Santo.

Tenda ojeporavova’ekue hína yvyty karape opytáva Yvytyrusu jerére, ojoajúva Cordillera de Ka’aguasu, a 180 msnm rehe, opytaite haguépe 1683 guive hetaite ha mombyry ova’ova rire. Upépe, he’i ñandéve Ramón I. Cardozo, oñemokunu’ũ’akue Kanindeju ambúpe, ko’ága ojepysohápe Yvytyrusu jasy ratápe.

Yvy rehegua

Villarrika Tavusu opyta Yvytyrusu jerére, itaty osẽva Cordillera de Ka’aguasúgui. Ijyvy ijyvate, iñempinado ha heta ijita, ha iporã oñeñotỹ hag̃ua takuare’ẽ, yvyra ha oñemongakuaa hag̃ua opaichagua mymba.

Ararova

Pe ára upépe iporã ha hesãi, hakukue oñemombytéramo ohupyty 21 ºC rupi. Arahaku aja hakuvéramo ohupyty 38 ºC; araro’y aja katu oguejy 1 ºC. Jasypa ha jasypateĩme okymeme.

Pe ára iporã ha oporomboretia’e rupi, Villarrika ojerereko táva oporomonguerávaramo; oje’e ombotatapejuhuha kane’õ opaichagua opavave ohóva upépe.

Demografía

Villarrika-pe oiko 56.385 tapicha; umíva apytégui 27.820 kuimba’e ha 28.566 katu kuña, he’iháicha Dirección General de Estadísticas, Encuestas y Censos.

Barrio-kuéra: Yvaroty, San Miguel de Karumbey, Estación, Santa Librada, Santa Lucía, San Blas. Tuyutimi.

Hekoasa

siglo XVI oĩmava’ekue Ontiveros ha Ciudad Real. Kóvagui osẽ karai España-ygua Ruy Díaz de Melgarejo 40 tapicha ha 53 kavaju reheve kuarahysẽvo, oroviáre hikuái ojuhutaha itaju ha itatĩndy.

Og̃uahẽvo Cacique Cuaracyberá yvýpe, kuarahyresẽvo Saltos de Guairágui, ofunda peteĩ tava’i ipyahúva 14 jasypo 1570-pe, oheróva Villa Rica del Espíritu Santo. Héra ou oroviáre hikuái upépe oĩhetaha itaju ha itatĩ, ha oho rupi pe ára oñefunda haguére.

Manterei oikére ijyvypekuéra umi bandeirante, ko táva ova’ova, ha ohasa pokõi tenda opytaite mboyve ko’ág̃a oĩhápe. Upévare oñembohéra chupe “Andariega”.

1682-me opyta ko’ág̃a oĩhápe, ha upete guive oñepyrũ okakuaa upépe. Misionero franciscano-kuéra oipytyvõ upe táva oñemopyenda hag̃ua, ha ofunda 1866-me reducción guaraní hérava Itape.

1906-me ojeguerojera 4º Departamento, opytáva hyepýpe Villarrika ndive, Itape, Hiaty, Mbokajaty ha Jataity. Sa’ary XX aja, yvyra ha ka’a rehe ñemba’apo oguatáva upe jerére, ojoajúva avei Ka’aaguasu rehe, ha orekóvo hesa renondépe Villarrika táva: péva oipytyvõ ferrocarril ohasávo ko departamento yvy tuichakue javeve, oipytyvõvo ko tape joajurã oñakãrapu’ãvo ko departamento.

Ekonomia

Tembiapo oñemboguatavéva pe távape ha’e ñemitỹ huerta-pegua, mymba ndatuicháiva ñemongakuaa, kamby, takuare’ẽ, asuka’apo, tembiapo jegua, mandujúre ñemba’apo ha ñeñemu.

Tapekuéra

Pe Departamento oreko ruta 8 “ Blas Garay”, oñepyrũva Coronel Oviedo-pe, ha osẽva ruta 2 “ Mariscal Estigarribia”, ha 7 “ Doctor Gaspar Rodríguez de Francia-gui; ko tape oreko asfalto Ka’asapa táva peve.

Ambue tape orekóva asfalto: Villarrika- Independencia, ipukúva 50 km. Ambue tape ojoajúva ruta 7 ndive, ohasáva Mbokajaty, Natalicio Talavera, Troche ha Colonia Blas Garay rupi.

Ko távape ojejuhu 48 tape orekóva asfalto ha 500 ári orekóva empedrado.

Tekombo’e

Tekombo’e rehe oñeñe’ẽvo, ko táva oreko Universidad Católica, péva mbo’ehaovusu itujavéva okaháre; upéichante avei oreko Universidad Nacional ha Universidad del Norte. Avei oreko heta mitãsuru mbo’ehao ha instituto, ijapytepekuéra ojekuaa Colegio Nacional, Colegio Ortiz Guerrero, Colegio Técnico Vocacional, Seminario Diocesano, Escuela Regional de Agricultura, Instituto Profesional Femenino, Escuela de Artes y Oficios Pío XII. Tavaitépe omba’apo heta mbo’ehao mitãkuimba’e ha mitãkuñamegua.

Villarrika-pe oĩ Centro Regional de Educación.

Tembikuaa arandu

Villarrika ojerereko táva mokõiháramo Paraguáipe tembikuaaa arandu rupi. Tapicha aty omba’apóva hekoha, tembikuaaa arandu ha deporte rehe ojekuaave: “ El Porvenir Guaireño”, “ El Centro Español”, “ El Club de Leones”, “ Instituto de Cultura Hispánica”, “ Teatro Municipal” “ Orquesta de Cámara” “ Escuela Municipal de Danzas, Declamación, Oratoria, Guitarra”, “ Asociación de Productores de Caña de Azúcar”, “ Liga Guaireña de Fútbol” ha “ Liga Guaireña de Basquetbol”.

Ko távape oĩ heta puhoe, circuito cerrado televisión rehegua ha avei Canal 8.

Arandukuaa hetekuaa’ỹva rehegua, imbarete Villarrika-pe, ha tavayguakuéra omombarete gueteri jeroviapy mombe’ugua’u, mombe’upy, péicha póra, pombero, jasy jatere, kurupi, urutau, karãu, jakare, umíva rehegua hamba’e.

Jeroviapy yma guare oúva Europa-guakuéragui imbarete gueteri fiesta patronal-kuéra, kurusu ára, romerías, tóro ñemoñarõ, kavaju ñemoñani, gállo ñemoñorairõ, upéichante avei váile, jeroky, kuña ñemonde jegua, velada, hamba’e. Turismo: En Villarrika-pe ningo pe naturaleza hekokatu ha omokunu’ũ avakuéra upépe oikóva térã ku ohendúre herakuãmombyryha ohóva sapy’a opyta upépe ha oipykúi ijyvy, oikuaávo hekoasa ha omboy’úvo tekoarandu opoñýva hese.

Tenda memeve ojehoha upe távape hína Parque Manuel Ortiz Guerrero, hérava’ekue Ykua Pytã 1936 mboyve. Pépe opupu Villarrika ánga, mamove hendápe oiko’ỹháicha. Naturaleza oporo’angapyhýva orekóva oipytyvõ tapichakuéra upépe og̃uahẽvape, hesaráivo jepy’apy ikatúva ojopy chupe. Pe tenda iporãmi ñamombytu’u hag̃ua ñande rete ha ñane ánga.

Parque Manuel Ortiz Guerrero opyta yvatévo kuarahy resẽ gotyomi pe távagui, barrio Yvaroty ha San Miguel pa’ũme.

1960 oñepyrũvo oñemopu’ã peteĩ escultura ojegueromandu’ávo ñe’ẽpapára Villarrika-yguápe. Pe tembiapo kakuaaite ojapo escultura apoha Villarrika-ygua Javier Báez Rolón.

8 jasypo1983-pe, ojapóvo popa ary omano hague, ñe’ẽpapára kusugue ojeguerova pe parque-pe, ha péicha ojejapo tavayguakuéra oipota háicha. Upete guive, peteĩ yvyra hovyũ’asýva guýpe, ñe’ẽpapára opytu’u yvy ohypýiva’ekue chupe hi’ángape. Iñe’ẽpoty akóinte iñasãi Yvytyrusu jerére.

Ambue centro cultural ojehomemeha hína Museo ha Biblioteca Municipal “ Maestro Fermín López, oñeñongatuhápe tembiporu oiporuva’ekue Natalicio Talavera, Fermín López, mboka ha munición Guerra del Chaco-pe guare, Paraguái pirapire opaichagua, ha upéichante avei yvyrakarapã, hu’y ha hácha ojapova’ekue ypykuéra.

Pe museo-pe ikatu ojehecha heta tembiporu apytépe, mesa ha apyka tujakue hamba’e, máquina ndojeporuvéiva, pintura, ta’anga ha tembiporu tupãope guare ome’ẽva’ekue Diócesis Villarrika-pegua.

Tapicha ojekuavéva upepegua

Ruy Díaz de Guzmán: (1554-1629) ouva’ekue España-gui conquista-rã.. Guaira provincia memby, ofundava’ekue heta táva. Ojerereko chupe tekoasa haihára peteĩharamo Paraguáipe. Ha’eva’ekue Domingo Martínez de Irala, Gobernador peteĩha Paraguaipegua remiarirõ. Ko karai ombojoaju mokõi teko: España-ygua ha guarani.

Manuel Ortiz Guerrero: ( 1899-1933) ñe’ẽpapára Guairagua tuicha ha herakuã mombyryvéva. Heñói, oiko ha omano ñe’ẽpapáraramo. Hekove ojokuái ñe’ẽpoty rapykuéri. Iñe’ẽpotykuéra oike tetãyguakuéra ángare. Guaira yvy omyenyhẽ chuepe tyakuã’asy ha mborayhúgui ha ha’e katu ojokuái chupe g̃uarã iñe’ẽpoty. Hekove ha’e techapyrã ojeiko hag̃ua tekokatúpe.

Natalicio de María Talavera: (1839- 1867), ha’eva’ekue tapicha ojekuaavéva ñe’ẽpoty apoha apytépe ko tetãme. Orrepresenta tapicha arandukuéra ñe’ẽpoty oñepyrũramo guare oguata ñapyrũ Paraguáipe. Hembiapokuéra ojehechauka pehẽnguehẽngue. Guerra de la Triple Alianza ombokusugue heta hembiapokue. Talavera ndaha’éimi peteĩ ñe’ẽpapára hekopytu’úva. Ohasa ñorairõ guasu ha chupe opurahéi hi’ánga ipópe.

Ramón Indalecio Cardozo: (1877- 1943) mbo’ehára omboguatava’ekue tekombo’e ñemyatyrõ mitãnguéra oñembokatupyryhápe tekoañete pa’ũme. Omokyre’ỹme oguatávo pe ojeheróva “Escuela Nueva”. 1921 guive 1934 peve, ojehechakuaávo chupe tembiapo ojapóva itáva Villarrika-pe, ojupi Consejo Nacional de Educación ha la Dirección General de Escuelas Motenondehára ramo.

Efraím Cardozo: (1909- 1973) ojekuaáva tekoasa haihára hembiapo hetavévaramo Paraguáipe. Ha’eva’ekue periodista, haihára, mbo’ehára, político. Oho Oho Paraguái rérape tembiapo jetu’uhápe; péicha oiko oñemoĩramo guare kuatiáre opaitéma hague ñorairõ Paraguái ha Bolivia ndive. Heta aranduka Paraguái rekoasa rehe oñe’ẽva omyasãi.

Bibliografía

Geografía Ilustrada del Paraguay. Tercera Edición. Distribuidora Quevedo de Ediciones. Buenos Aires.1998.

Atlas y Geografía de Paraguay y el Mundo. Ediciones India Guapa. Asunción. 1997.

Atlas Paraguay. Cartografía Didáctica. Fausto Cultural Ediciones. Enero 2000.

Franco Preda, Artemio. El Guairá y su aporte a la cultura paraguaya. Editora Litocolor S.R.L. Villarrika,2003.

Enlaces externos