Tetãvore Vokerón

Vokerón
Tetãvore
Poyvi Ekúdo
Tetãvore Vokerón Paraguái retãme
Tavusu	Hĩladelhĩa
• Ave hetakue	19 071 (2019)
Táva ava hetakuevéva	Hĩladelhĩa
Tetãkue	Tetãvore
Sãmbyhyhára	Harold Bergen (ANR)
Oñemohendáicha	4 távare
Apekue	Puesto 1.º
• Opa	91 669 km²
Ava hetakue (2022)	Puesto 17.º
• Total	71 669 hab.
• Ava hetakue yvy rendáre	0.75 hab/km²
Hetãgua	Vokeróngua Chákogua
IDH (2017)	0,677 (9.º) – Medio
ISO 3166-2	PY-19
[editar datos en Wikidata]

Vokerón ha'e peteĩ tetãvore Paraguái retãmegua, oĩmeva Chákope, Kóva ha'e pe tetãvore tuichavéva Paraguáipe, oguerekova peteĩ tuichakue ohupytyva umi 91.669 km², ha avei hyepype oikove katu umi 71.669 tapicha (2022 ramo) upévare ha'e pe mokõiha tetãvore sa’ivepe oikova ava pype. Yvate gotyo ojahese tetãvore Alto Paraguái, Kuarahyresẽ gotyo oĩ tetãvore Presidente Hayes, ñemby gotyo Ysyry Pilkomajo ombojo'ava chupe tetã Arahentínagui ha kuarahyreike tetã Volívia ndive. Kova tavusu ha'e pe tava Hĩladelhĩa.

Távarekuéra

Ko tetãvore oñemboja’o irundy távape:

1. Mariskal Hosẽ Félix Estigarrivia
2. Hĩladelhĩa
3. Neuland
4. Loma Plata

Tendaha

Opyta yvatekuarahyreike tavapehẽ kuarahyreikepe, oĩ umi paralelo 20º 06º y 23º 50º Latitud ñemby mbytepe meridianos 50º 20º y 62º 40’ kuarahyresẽ.

Mbojojaha

• Yvate gotyo: oĩ tetãvore Alto Paraguái ojeíva peteĩ mba’e hérava Hito IV Fortín Tte. G. Mendoza al Fortín Madrejón. Ojei tetãvore Alto Paraguái-gui pe tape oikóva umi vías del ferrocarril rupi, ombojuajúva "km 220" (Fortín Tte. Montanía) "km 160" peve.
• Ñemby gotyo: Arahentína Tavakuairetã ombojo'ava chupekuéra ysyry Pilkomajo
• Kuarahyresẽ gotyo: tetãvore Presidente Hayes ojeíva pe tape ombojuajúva Misión San Lorenzo ha umi Gral. Díaz, Ávalos Sánchez, Zenteno, Dr. Gaspar Rodríguez de Francia, Boquerón, Isla Po’i ha Casanillo; kóva guive peteĩ tape ikarẽ’ỹva km 160 peve vías del ferrocarril rupi. Oja avei tetãvore Alto Paraguái rehe, ojei chugui peteĩ tape ohóva Fortín Madrejón guive Fortín Carlos Antonio López peve ha upégui Fortín Tte. Montanía (km 220 de las vías del ferrocarril) peve.
• 'Kuarahyreike gotyo: oĩ República de Bolivia, ojeíva peteĩ hérava línea fronteriza rupi, pe Hito I Esmeralda guive, Hito IV Fortín Tte. Gabino Mendoza peve.

Kóva ha’e tetãme tenda sa’ive he’õva, oguereko ysyry ndahetái hendápe ha ndahi’y guasúiva. Sa’i avei oky, oky guasu jave katu ijatypy’e y ha’e rupi tenda hérava semiárida. Okykue ary pukukue ha’e 350 mm yvate gotyo ha 850 mm Ñemby gotyo.

Ka’aguykuéra ikarape ha ñuatĩ memete, oĩháme ñanandy ha heta tuna umíva, dunas arenosas ha lomadas, hetave oĩha ha’e noroeste gotyo tetãvore pegua. Ojeikuaa avei chupeumi yvyra oĩva upépe ha ikatúva opahína: ãva ha’e urunde’y, quebracho morotĩ ha pytãva, samu’ũ, hérava avei “palo borracho”, ha palo santo rupive.

Árakue

Ko tendápe arapytu mbyte arý pegua ha’e 25 °C.

Okykue mbyte ary pukukue ha’e 400 mm rupi.

Ojehero avei Alto Chaco ýrõ Chaco seco ha pe arapytu akuveha oguahẽ arahaku jave.

Tapicha rehegua

Boquerón ha’e ko’ága pe tetãvore ojupiveha ava rehegua (crecimiento poblacional) 12.4%.

Ko tetãvorépe oĩ heta tapicha ypykue (indígenas), avei menonita, paraguayos-latinos, criollos, Brasil-gua ha omba’apóva estancia-pe pytaguakuéra.

Censo Nacional he’i oĩha 45.617 ava oikóva ko tetãvorépe.

Hetave ko’ã avakuérapa’ũme ypykue indígenas 43,7% rupi (19.945) yvypóra isarambíva ã etnias nivaclé, manjui, guarayos, angaité, ayoreos, guaraní-ñandéva, tapieté ha toba-maskoy. Koápe oĩ hetaiteve ypykuéra tetã megua.

Ava Paraguái XVI Tetãvore Vokerónpe

• Avakuéra ypykue oĩ tetãme 87.099
• Avakuéra ypykue Chakópe: 42.939
• Avakuéra tetãvore Vokerónpe 45.617
• Avakuéra ypykue Vokerónpe 19.945
• Avapu’ã (kakuaa) tetãvore Vokerón 4,6 %
• Avapu’ã tavaháre Vokerón 12,4 %

Tapichakuéra umi tenda tavayguávape

• Filadelfia oguereko 7.750 ava
• Loma Plata oguereko 6.500 ava
• Yalve Sanga oguereko 4.200 ava
• Mariscal Estigarribia oguereko 2.000 ava
• Neu-Halbstadt oguereko 720 ava
• Villa Choferes del Chaco oguereko 600 ava

Municipio y gobierno departamental

Boquerón oguerekova’ekue peteĩ municipio ha’eño, ára 18 jasypakõi ary 1944 guive. Pe jasypakõi ary 2006 guive oĩvéma mokõi, ãva ha’e: Filadelfia, oñembohéra táva guasu tetãvorépe (Capital Departamental) Ley 71/92 rupi ha Loma Plata avei municipio-ramo.

Boquerón oguereko ko’ágã irundy motenondehára ha 40 concejales departamentales y municipales.

Mburuvicha tetãvore omyakãva héra David Sawatzky, ANR pegua.

Intendente Mariscal Estigarribia pegua héra karai Eladio Alcaraz, ANR avei, Filadelfia pegua ha’e Hermann Ratzlaff (PEN), ha Loma Plata pegua Ernst Giesbrecht (ANR).

Ko Gobernación oñangareko mokõi mbo’ehao imba’éva rehe, peteĩ escuela agrícola, peteĩ tasyo ha omykã pe hérava Recursos Hidrícos (DRH), ha’eva Ministerio de Agricultura y Ganadería mba’e.

Avei oguereko peteĩ secretaría administrativa, ñemoarandu ha tesãi rehegua. Peteĩ secretaría del Medio Ambiente, Asuntos Indígenas, de Desarrollo, Obras Públicas, de la Mujer, de la Niñez ha Juventud rehegua.

Educación

Ko tetãvore oguereko 160 instituciones educativas, 9.000 temimbo’e ha 450 mbo’ehára rupi. Ko’ãva apytégui oĩ umi mbo’ehao hérava instituciones privadas, temimbo’ekuéra oñembokatupyryhápe mba’ekuaa mba’aporã rehegua rehe (formación profesional). Mbo’ehaópe ohóva oguahẽ 80% rupi. Apañuái tuichavéva ha’e mombyrykue (distancia) oĩ mbohehao, ha kóva mbo’ehára ha temimbo’ekuérape guarã ha’e ñepysanga, peicha rupi heta mitã térã mitãrusu ohejarei tapére iñemoarandu. Avei oĩ tenda mombyryhápe mbo’ehára ndaiporiha. Reiko mbo’ehararamo ha’e ha’e mba’apo ikatúva neguenohẽ tenonde gotyo, ha avei oĩveva’erã mbo’ehakuéra pe tendáre guarã ikatu haguáicha oguahẽve oparupiete mba’ekuaa.

La entrega de una escuela

thumb

Iñarandukue mbyte ko tetãvorépe oguahẽ 3,8 ary mbo’ehaópe ohasapapyre. Temimbo’ekuéra oĩva mbo’ehaoháre ohupity 8.932, mitã ha mitãrusu mbo’ehao pegua.

Temimbo’e oĩva mitã mbo’ehaópe 6.689. Ha oĩva mitãrusu mbo’ehaópe: 2.243.

Mitãnguéra ohóva mbo’ehaópe, pokõi ary ha hetave peve ha’e 9.168. Mitã ha mitãrusu mbo’ehao oĩ 103. Mboeharakuéra oĩ 384. Avakuéra ohova’ekue mbo’ehaópe 15 ary guive ha itujavéva oĩ 21.482.

Salud

Ko tetãvore oguereko irundy tasyo ava mba’éva (privado) ha avei XVII Región Sanitaria, Ministerio de Sañul Pública y Bienestar Social oñangarekóva, Mariscal Estigarribia-pe ha Gobernación oñangareko Centro Materno Infantil rehe, villa Choferes del Chaco-pe oĩva. Hetaiterei tendagua (más de la mitad de la población departamental) oñeñangareko hesekuéra Filadelfia, Loma Plata, Yalve Sanga ha Colonia Neuland-pe.

Ypykuéra rehe oñangareko pe hérava mutual hospitalaria del sector privado.

Oĩ avei ijapytepekuéra ypykue oguerekóva seguro IPS-gui ha hetaitereive oguereko’ỹva mba’eveichagua ñangareko avavegui.Ko tetãvorépe oĩ 23 centros de salud ha 8,8 tupa 10.000 ava pa’ũ megua.

Umi menonita oguereko seguro médico privado ha oĩ peteĩ ñe’ẽme, oñeñangareko porã hesekuéra. Tesãi rehegua ha’e ñeikotevẽ ypy ha ha’e pe oikotevẽvéva ñangareko, oĩ rupi ko’ápe 22% tendagua imboriahuetereíva (extrema pobreza).

Economía

Mba’apo mymba ñangareko rehegua ha’e pe hetave pirapire omoingéva ko tendápe, ãva kamby, so’o, rupive, (Cooperativa Trébol) oguerahaukáva hembiapokue pytagua gotyo. Oĩ 4.500 mba’ejára ha 900.000 vaka. Kamby ñeguenohẽ ára jave ha’e 450.000 ha 500.000 litros rupi, 70% rupi oñemba’apo hese Chaco Central-pe.

Avei oĩ heta omba’apóva vakapíre (talabartería) ha sapatu apópe (zapatería). Kokue pegua katu oĩ pakova, limõ, naraha he’ẽva ha mandarína. Oĩ avei ñemity: arveja, jety, sevói hi’áva, sapallo, habilla, avati, manduvi ipirérevegua, kumanda, sorgo ha mba’ysyvo.

Vías y medios de comunicación

Ko tetãvore Boquerón oguereko 120 km tape hũ ha avei oĩ gueteri heta tape ivyreíva oky térã ndokyvéi puku jave ome’ẽva apañuái opavavépe.

Reguahẽ hagua ko tendápe oguereko apañuái, péicha tapicha ouséva ko’a rupi oikuaava’erã heta mba’e tembipuru rehegua, avei y ha tembi’u oñembyai’ỹva, combustible heta rejúrõ mba’yruguatápe ha pohã avei.

Umi menonita rembiapo ojekuaa, tapekuéra iporã ojapóva ha’ekuéra imba’eteégui 3.800 km rupi ary pukukue, oikuaa porã hikuái ko tenda.

Pe distrito Mariscal Estigarribia katu oguereko peteĩ pista de aterrizaje, oipurúva umi mba’yruveve opaichagua.

Heta distrito rupi oĩ opaichagua tecnología, péicha jahecha Chaco Central-pe ta’angamýi (televisión), internet, pumbyry tetã mba’e (telefonía estatal) ha pumbyry po pegue (celular).

Péicha avei oĩ tenda ikatu’ỹha gueteri oguahẽ ã mba’e (comunicación) ha avei umi ypykuéra ka’aguygua (indígenas selvícolas) ayoreo rehegua oikovagueteri ka’aguy mbytépe ha umi osẽmave oiko ambue hendápe ndaikatúi gueteri oiko porã hikuái.

Pujoekuéra ha’e mba’e tuicháva ko tendápe, La Voz del Chaco Paraguayo osẽ amplitud modulada (AM), Región Occidental-pe oñehendupaite, oguahẽ umi tenda mombyry oĩvame.

• Radio Médano ha’e osẽva frecuencia modulada (FM) rupi.

Oĩ avei mokõi pukoe comunitaria: peteĩ Mariscal Estigarribia-pe ha mokõiha distrito Dr. Pedro P. Peña-pe.

Turismo

Turismo rural ha ecológico isarambi ko tenda Chaco Central héravape, ikatuhápe jahecha tekove pytagua ha mba’eichaitépa ãva omba’apo oiko haguã upe rupi.

Heta tapichakuéra ohóva (turistas ha estudiante) oguahẽ umi aldea rupi, asentamiento ha colonia omba’apóva opaichaguápe (industrial y agropecuaria). Ohóva guive ohecha heta mba’e he’íva ndohemo’ãivaicha umi tendáre.

• Umi fortín Boquerón, Toledo ha Isla Po’i ha’e avei tendakuéra ojehoha, ko’ã tendáre ojekuaa ñorairõ (Guerra del Chaco) guare, ha’éva Paraguái rembiasakue.

Símbolo departamental

Boquerón oguereko escudo ha poyvi imba’eteéva, purahéi Chaco Boreal, oñembohérava Himno Departamental-ramo.

Ko’ã símbolo oñemoañete ára 29 jasyporundy ary 1995 jave Fortín Toledo-pe, oĩ jave pe tendápe 200 temimbo’e uperupigua.

Bibliografía

• Fuente: STP/DGEEC. Censo Nacional de Población y Viviendas 2002.
• Artículo periodístico de Marvín Duerksen publicado en el ABC Escolar junio 2007.
• Guía Turística TACPY. Edición 2007, Cartografía Vial y Turística. SENATUR.
• Atlas Paraguay. Cartografía Didáctica 1ª Edición- Enero 2000. Editorial Fausto Cultural