Tetãvore Sentral

Estadísticas
Capital:	Aregua
Superficie:	2,465 km²
Habitantes:	1,363,399
Densidad:	553 hab./km²
ISO 3166-2:	PY-11
Mapa

Tetãvore Mbytegua térã Sentral haꞌe tetãvore Paraguái retãmegua, oĩva mbyté ha kuarahy resẽ gotyo. Itavaguasu haꞌehína Aregua.

Kóva peteĩ Departamento número 11 umi 17 tenda ojeguerekóva tetãme, imichĩvéva oreko poblado omotenondéva 35% tetã tavaygua, orekóva nivel social ha infraestructura oime porãvéva ha ombaytýva 56% mbaꞌeapopyha tetãme. Áño 2022 Paraguái Jepapa ohejávaicha, tetãvorépe oĩ 1 883 927 ava.

Oñemohenda

Oime región Oriental de Paraguái mbytépe kuarahy reikévo. Ojere tavaguasúre, Paraguay, jepénte ndoikéi tavaguasu rehe.

Tenda oimevápe

Departamento Central oime koꞌã tendáre omombyte kuarahy reikévo (centro-oeste) Región Oriental ñane retãme, oiméva paralelo 25º 00’ ha 26º 00’ latitud yvy gotyo (sur) ha umi meridiano 57º 11’ ha 57º 50’ longitud oeste.

Oñemohenda táva mbytépe:

Yvate gotyo Al Norte Yvy Tavaguasu Tetãruvicha Hayes ha Kordilléra.
Yvy gotyo Al Sur: oime Yvy Tavaguasu Ñeꞌẽmbuku.
' Kuarahy resẽ gotyo Al Este': ojoaju Yvy Tavaguasu Paraguari.
' Kuarahy reike gotyo Al Oeste': ojoaju tavaguasu Paraguay ndive ha Arhentína Tavakuairetã ndive, omombytéva ysyry guasu Paraguái.

Tavaguasu

Tavaguasu ñeꞌã haꞌe Central haꞌéva Aregua, tavaguasu oñemohendáva ynoꞌõ Ypakarai rovái, tavaguasu pyaꞌaguapy omeꞌẽva ha umi óga ymaguare ombojeguáva ojeheꞌeháicha oreko caracter colonial, oime 35 kilómetro Paraguaýgui.

Ára pytuho

Oguahẽ ha oñeñandu ara ha yvy pytu arahaku jave, oguahẽva 40ºC, ojupíva arahakueterei jave. Péicha Péicha temperatura mínima araroꞌy jave oguahẽ 0ºC. Pe media anual 22ºC.

Okýramo 1433 mm anual oguahẽ. Koꞌã árape ojeguerekóve ama jasyteĩ ha jasyrundýpel, imbovyvéva jasypoteĩ guive jasypoapy peve.

Irri reheguáva

Tavaguasu oiméva ha oguahẽva Río Paraguái ha umi ysyry osẽva hakãgui: ysyry Saládo, desagüe ynoꞌõ Ypakarai ha umi ysyry michĩvéva Itay, Paray, Avay ha Ytororo.

Koꞌã arroyo Yuquyry ha Ñandua hoꞌáva ipype Ypoa estero.

Oñemohenda región Paraguái, Ynoꞌõ Ypakarai, Ypoa ha laguna Cabral.

Yvyty reheguáva

Umi tuichavéva Yvytypanema oiméva yvyty oiméva Alto gotyo oiméva ko tavusúpe. Yvyty orekóva haꞌe pe ijyvatevéva Lambare, Ñandua ha Arruai.

Yvyty michĩvéva Ñemby ha cerro Patiño.

Tembiasakue

Tetãvore Sentral, ojekuaa ha oñmoañetéva “Comarca Asuncena”, ko región ymaite guive tavayguakuéra oikóva ipype Paraguáipe.

Conquista ha colonización, omotenondéva iñeꞌãme omoheñóiva tavaꞌi pyahu, péicha avei, omopyenda umi yvypóra refugio osẽva ha ojeréva umi teꞌỹi Guaikurúgui.

Opa mbaꞌe omoheñói tavaguasu koꞌã árape osẽva ko tetãvorégui. Pe omopyenda ñepyrũva ha oñemombaꞌeguasúva haꞌe Domingo Martínez de Irala, omoheñóiva dihtríto Ita ha Aregua, haꞌéva táva ñeꞌãite (tavusu). Tavaguasu Lúke oñemopyendáva villa hispana-gui. Villéta avei Tapua, ojeheróva koꞌágã Mariano Roque Alonso, omopyendavaꞌekue militar fuerte oñemoꞌãvo hikuái ambue tetãgui guarinikuéra.

Ambue tavaguasu Kapiꞌatã ha Ytaygua okakuaáva capilla rupive oiporúva centro de evangelizaciónramo. Koꞌã tavaguasu omohendával tetãꞌi ombyatýva, oñemombaretévo ha oikuaveꞌẽva umi teꞌỹinguéra chaqueño oikégui españagua ijype, ojopýva yvypóra oikéva upe tendáre oho agua ambue ha okañýva ipype. Péicha pueblo oñemopyenda Guarambare, Ypane ha Ñemby.

Omoheñóiva tavaguasu Nueva Italia, Colonia Thompson ha Vílla Elísa omoheñóiva colonia agrícola siglo XIX ha oñepyrũvo siglo XX, heñóiva inmigrante pytaguáva.

Ary 1985 jave, heñói Tetãvore Sentral dihtríto oñehenóiva Juan Augusto Saldívar, omopyendáva tetãvore yvy mbojaꞌo jokuaipegua (división política).

Virureko

Tetãvore Sentral ojekuaa orekógui industria opaichaguáva ha imbaretéva tembiapópe. Oreko fábrica aceite ojejapóva mbokajágui, hiꞌupyrã, soha, girasol, manduvi, mbaꞌysývo ha tung.

Péicha avei ojeguereko industria haꞌéva: kaña ha alkool destilería, takuareꞌẽ omoheñóiva ĩhénio azukaréro, talabartería, sapatu apoha, sigárro ha sigarríllo apohakuéra, seménto, mandyju desmontadóra, inimbo ha ñaiꞌũgui ojejapóva ojekuaaháicha ñanduti ao poꞌi, oñembaꞌapovéva Itagua tavapýre. Ojeguereko avei Itápe oñembaꞌapo alfarería rehe.

Okakuaágui koꞌã táva yvypóra ojeipysóha, ñemitỹ ha mymba apopyre oñemohenda granjakuérape, oñeñemitỹ kaꞌavo ha yva oñekuaveꞌẽ ha oiporúva ogapýpe, avei umi mymba tambo omombapóva tapichápe oikuaveꞌẽvo kamby ha oñeguenohẽ chugui.

Koꞌã ñemitỹ osẽva koꞌã tendágui haꞌete, frutilla, avakachi, pavao, takuareꞌẽ, kyꞌỹi ha limo sutĩ.

Mbovyvéva, ganado vacuno, porcino, ovino, equino ha caprino ñemoña ha oñemohendáva umi ojeꞌeháicha mymba akã ñekuaveꞌẽ.

Momarandu ha Tekotevẽmby

Kapiata, Mbaꞌyrumýi tape guasu 2 rehe osyrýva.

Tavaguasu oñemombaꞌeguasu ha ojeguerohoryeterei hetaiterei hapégui, opa táva guive oñeguahẽgui ha oñesẽgui Paraguaýgui, tavaguasu ñeꞌãite tetã Paraguáipe, ojehóvo okaháre.

Carretera oñehenóiva tape guasu 1, “Mariscal Francisco Solano López”, ombojoajúva tetã tavaguasu ambue tetãꞌi ndive haꞌéva Encarnación, itavaguasu Itapua, yvy gotyo, ha ojoaju República Argentina ndive.

Ambue carretera haꞌe tape guasu 2, “Mariscal José Félix Estigarribia”, ojoajúva Paraguaýpe Ciudad del Este, tetãꞌi Tavaguasu Alto Parana, kuarahy resẽvo ha ojoaju República Federativa del Brasil ndive.

Ojeipyso ko tavaguasúre tape guasu 3 “General Elizardo Aquino”, ombojoajúva yvate gotyo ha tape guasu 9 “Carlos Antonio López”, ojoajúva Region Occidental térã Cháko puente oïva rio Paraguái ári.

Tape ysyry gotyo

Vía fluvial orekóva Departamento Central, oiméva “Río Paraguáipe”, orekóva puerto Asunción ha Villeta.

Yvága rape gotyo

Estación aérea oñemombaꞌeguasúva haꞌe Aeropuerto Internacional Silvio Pettirossi, oiméva tavaguasu Lúkepe. Ko estación ojoaju tavaguasu ryepýpe ha okaháre ko tetãme.

Momarandúha

Ko departamento oreko hetaiterei emisora radial AM. Jagueromanduꞌa: Radio Cardinal, Radio Ñandutí, Radio Nanawa ha Radio Libre. Orekóva transmisión Frecuencia Modulada, isede oiméva tetãꞌi rupive haꞌéva: 1º de Marzo, Ñemby, Cardinal, Disney, Amor, Hit, Itagua, Lambare, Trinidad, San Lorenzo, Azul y Oro, Guarania, ha hetave oñemosarambíva koꞌã tendáre.

Oreko avei taꞌangambyry haꞌéva maymávape guarã ha umi orekóva servicio de transmisión cable rupive.

Tavaguasu Areguápe, oime Ynoꞌõ Ypakarai rembeꞌỹre, oiméha Estación Satelital.

Ko tetãꞌi Central oñemohenda central telefónica-kuéra omomarandúva dihtritokuérape.

Tekomboꞌe

Ko tetãꞌi gotyo ojeguereko haimete 830 aporendao omotenondéva mboꞌepy opavave nivel educativo-pe: Nivel Inicial, Educación Escolar Básica, Nivel Medio ha Educación Superior.

Mboꞌehao Guasu haꞌéva pe omeꞌẽeva educación Universitaria oñemombaꞌeguasu Aranduo oiméva San Lorenzo gotyo, haꞌéva, séde orekóva establecimiento educativo omotenondéva instrucción universitaria, ha oipyhýva upe téra “Ciudad universitaria”. Koꞌápe Universidad Nacional oreko hóga guasu, kóva peteĩ centro oñemombaꞌeguasúva tetãme. Hetaiterei mitãpyahu oiméva universidad-pe, koꞌãva ou umi tavaguasu okaguio ñane retãgui voi.

Tesãi

Ko tavaguasu oreko umi establecimiento sanitario, ijapytépe umi Tasyo, Centro ha Puesto de Salud. Avei sector privado oñemanifestáva koꞌã áreape, oikuaveꞌẽva servicio de salud umi dihtritokuérape.

Jehekápy ha mbaꞌe porã guerohory

Péicha Departamento Central oreko hetaiterei mbaꞌe porã turismo-pe oñemotenondéva ha ojekuaaukáva koꞌã àrape. Ijapytépe ojeguereko recurso natural ojekuaavéva internacionalmente ko Ynoꞌõ Ypakarai, omohendáva Demetrio Ortíz rembiapokue arakaꞌeve nomanóiva ni nokañýiva Guaranda ko tenda omombaꞌèvagui. Ynoꞌõ omoañete tekoha ha oĩ poyhu hese, tavaguasu Aregua, iñeꞌãitéva, ynoꞌõ ha omohenda ha omombaꞌeguasúva hese mayma tekoha.

Koꞌã dihtríto orekóva Museo opáichaguáva, tenda ymaguare oñemombaꞌeguasúva ha umi centro cultural-kuéra, ojeguerohorýva avei, ohechaukágui tetã rembiasákue.

Ojejuhu avei umi tenda orekóva paꞌũ rovyꞌũ ojeguata ha deporte opàichaguáva ñehaꞌãha.

Oreko tenda ñeguahẽha (hotelería) omoañetéva mbaꞌapo ha omoingéva pirapire tetãme ha ombojepytasóva tavaguasúpe imbohupa pytaguàva ha tavygua oiporúva avei.

Koꞌã dihtríto oreko hiꞌara guasu ha ogueromanduꞌa omopyendávo ikuaandy tava reheguàva ha omoherakuãgui pe ojeheróva cultura popular haꞌéva yvypóra remiandu ha ijeroviáha.

Arandukaita ha manduꞌapy

Geografía del Paraguay - Editorial Hispana Paraguay S.R.L.- 1a. Edición 1999 - Asunción Paraguay
Geografía Ilustrada del Paraguay - ISBN: 99925-68-04-06 - Distribuidora Arami S.R.L.
La Magia de nuestra tierra. Fundación en Alianza. Asunción. 2007.

Joaju okapeguávandi

	Tetãvore Paraguái
Amambái \| Guaira \| Itapúa \| Kanindeju \| Kaꞌaguasu \| Kaꞌasapa \| Konseusion \| Kordilléra \| Mbytegua (Sentral) \| Misióneh \| Ñeꞌẽmbuku \| Paraguái Hiꞌarigua \| Paraguari \| Paraguay \| Parana Hiꞌarigua \| San Pédro \| Tetãruvicha Hayes \| Vokeron

Táva