Tetãvore Ka'aguasu

Tetãvore Paraguái: ka'agyasú.

Poyvi

Ka'aguasu (karaiñe'ẽ Departamento de Caaguazú) ha'e tetãvore Paraguái retãmegua, oĩva arasẽ ha kuarahy resẽ gotyo. Itavaguasuhína Coronel Oviedo.

Ko tetãvorépe oiko 448.983 ava (2002 ary).

Táva Nueva Londres-pe jaikévo

Táva

1. Ka'aguasu
2. Karajao
3. Coronel Oviedo
4. Doctor Cecilio Báez
5. Doctor J. Eulogio Estigarribia
6. Doctor Juan Manuel Frutos
7. José Domingo Ocampos
8. La Pastora
9. Mariscal Francisco Solano López
10. Nueva Londres
11. Raúl Arsenio Oviedo
12. Repatriación
13. R. I. Tres Corrales
14. San Joaquín
15. San José de los Arroyos
16. Santa Rosa del Mbutuy
17. Simón Bolívar
18. Tres de Febrero
19. Vaquería
20. Yuty

Hekoasa

Oñemombe’u Ko’ág̃a oĩha Ka’aguasu sa’ary XVI ha XVII aja oike raka’e mbaretépe umi bandeirante portugueses ha avei te’ýi guaikuru, upévare heta ary opyta nandi ojeiko’ỹme pype ojekyhyjégui chuguikuéra.

Upéi oñepyrũrõ sa’ary XVIII sa’i sa’ípe oike ñepyrũ pype paraguiguakuéra. 1712-me heñói Villa de San Isidro Labrador de Curuguaty ramõ, péva ojapo Gregorio Bazán de Pedraza, upe rire 1715-pe oñembohéra Yvytimi, 1746-me San Joaquín, 1770-pe Karajao.

1906-me ojeguerojera V departamento, Yũ, orekóva hyepýpe, itavusúramo, Ajos, Karajao, San Joaquín ha Ka’aguasu.

Ko táva henói jey 1844-pe 8 DE MAYO og̃uahẽrõguare pateĩ ogaygua oúva Villarrica-gui, oñemohenda hikuái ykua La Patria rembe’ýre. Okasea ñandéve Ka’aguasu ñepyrurã ha’e peteĩ ka’aguy tuicháva, sa’i oikóva upépe.

Ko yvy oñemomba’eva’ekue hese Karai OSMAR CARRILLO ZARACHO, 60 leguas en total. Ome’ẽ chupe Merced Real 1706-pe, upéi ohasa ita’ýra rérape Sebastian Hércules.

1844-pe ojupi tendota ramõ Karai Don Carlos A. López apoukarã rupive omohenda heta ava omuñava’erã ko’ã gríngope,kóva oiko ka’aguy kupépe tenda hérava empalado, péicha Don López oheja imbokáva, ojeheróva guardia empalado oñangareko va’erã ñane yvýre. Ha omoambue héra Ka'aguasúpe.

1945-pe oñemopyenda táva Ka'aguasu ko’ag̃aite peve.

Tapicha ikatupyrýva heñoiva’ekue ko valle-pe, péicha jahecha heñoihague haihára Mario Halley Mora ha mbaraka mbopuha Cayo Sila Godoy.

Omba’apo ñepyrũma tendaguáva, oity yvyra tuicháva ha añeteguáramõ ome’ẽma táva Ka'aguasupe CAPITAL DE LA MADERA, ko tenda ha’e peteĩha omoheñóiva yvyra tetãme, avei oguerahaka ambue tetãme ijyvykuéra 1970 guive ko’ãgaite peve.

Ko’ág̃a rupive heta tapicha ambue távagui ou ha avei uperupigua og̃uahẽ Ka'aguasúpe ohecha ha ojogua hag̃ua ha’ekuéra ojapóva yvyrágui, péicha jahecha heta mba’e ohepyme’ẽ hikuái : kyha, kavaju’i oñemyatimõiva, vy’arenda opaichagua, apyka, apykapuku, oga’i mitã ha jaguápe g̃uarã ha heta mba’eve ojejapóva yvyrágui.

Mba’e oñoty Ka'aguasúgua: mandyju, takuare'ẽ, mandi'o, avati, soja, petỹ, tomate, yva ha ka'avo opáichagua. Mymba oguerekóva: vaka, kavara, ovecha ha kure. Yvateve amombe’u yvyragui heta mba’e ojapoha oikóva upérupi, ndopái voi tembiechauka, tape rembére ohepyme’ẽ ojapóva.

Peaje de Cnel. Oviedo, a metros de la Entrada a Nueva Londres

Hembe’y

Opyta Región Oriental mbytépe kuarahy resẽ gotyomi, paralelo 24º30´ ha 25º50´ mbytépe, latitud sur meridiano 55º00´ ha 56º45 mbytépe latitud oeste.

Hembe’y péicha:

• Yvate gotyo: oja San Pedro ha Kanindeju rehe.
• Kuarahy resẽ gotyo: oja Alto Parana rehe.
• Kuarahy reike gotyo: oja Kordillera ha Paraguari departamento rehe.
• Yvy gotyo: Guaira y Ka'asapa Departamento rehe.

Ararova

Ko departamento-pe ndahakuetéi ni naho’ysãitéi ha okymeme. Ára haku aja hakukue ojupi 31 º C peve, ha ára ro’y aja katu oguejy 0º C peve; tenda neporãva kóva oñeñemitỹ hag̃ua.

Itaty ha ijyvy

Cordillera de Caaguazú ohasa pe departamento rupi yvate guio yvy gotyo, yvytyrysýi oĩva hyepýpe ko’ãva: San Joaquín, San Joaquín ha Yũme, Tajao Paú ha Karajao; ha Ka’aguasu, Karajao ha Cnel. Oviedo mbytépe. Yvytyrysýi San Joaquín yvatekue ndohasái 200 metro; kuarahy resẽ gotyo ijyvateve ha ohupyty 250 m rupi.

Kuarahy reike gotyo opyta y ha glaciar del Carbonífero, kóva oreko areniscas ha tilitas. Kuarahy resẽ gotyo, yvy avei heta hi’y, oreko lacustre, deltaico ha marino oĩva Pérmico ryepýpe ha yvytyrysýipe oreko areniscas eólicas del Triásico, oĩvehápe yvyku’i orekóva cuarzosa.

Ijyvyape ijyvyku’i ha areko itahũ; avei yvytyrysýi ha ñu vaka oñemongakuaa hag̃ua.

Ko departamento-pe hysýi yvytypa’ũ, ohóva ojuehe yvy yvate ndive. Yvate gotyo hetave yvy karape oñemongakuaahápe vaka; kuarahy resẽ gotyo katu yvy ijyvateve ha ika’aguy parapara ha oreko ka’aty.

Ijyvy ojeporu ñemitỹrã.

Iglesia de Cnel. Oviedo

Y rehegua

Ysyry kakuaa ohasáva ko departamento rupi ha’ehína ko’ãvã: Río Paraguay syry, upéichante avei Río Tebicuarymi ysyry ha ysyry Tapirakuãi, Mbutuy, Hondo, Tovatĩry. Río Paranágui ysyry Río Akaray, Mondaymi, Yguasu, Kapi'ivary ha Guyraũngua.

Tekoha ha ka’avo

Mbohapy ecorregión oreko hyepýpe Ka’aguasu departamento, Selva Central ko departamento mbytépe; Alto Paraná, kuarahy resẽ gotyo; ha Litoral Central, kuarahy reike gotyo.

Yvyra rehegua tembiapo pe imbaretevéva ko región-pe, ome’ẽva yvyra industria omba’apóva yvyra rehepe ha avei róllo jegueraháva ambue tetãme; ko departamento rehe opoko vaive yvyra jeitypa.

Yvyra opáva ohóvo hína ko’ãva: yvyra paje, nandyta, ygary ha tumera aureli; mymba reko rehe oñeñe’ẽvo, umi opáva ohóvo ko’ãva: tiríka, jaguarete, palo serrucho ha arira´y.

Ekonomia

Ka’aguasu omotenonde Paraguáipe mandi’o ñeñotỹ ha oĩ mokõihápe manduyju ñeñotỹme. Tavayguakuéra avei omba’apo mymba ñemongakuaa ha tembiapo kokuépe.

Avei oĩ mokõihápe takuare’ẽ ñeñotỹ ha irundyhápe avati ñeñotỹme.

Industria rehe ñañe’ẽramo katu tuichavéva hína umi mandyju oñeha’ỹi’oha, aséite ojejapoha ha yvyra oñembo’iha; upéichante avei ojejapo mueble ijeguakáva.

Ñemu tuicha ko departamento-pe heta tape ohasa rupi ijyvy rupi.

Calle ovetense

Comunicación ha jejokuái

Yvy rupi ojejoaju hag̃ua tuichavéva hína umi rutã hũ II “Mcal. Estigarribia” ha VII “Dr. Gaspar Rodríguez de Francia”, ohasáva pe departamento kuarahy resẽgui kuarahy reike gotyo ha ombojoaju Cnel. Oviedo Paraguay Ciudad del Este ndive.

Ruta hũ VIII “Dr. Blas Garay” ohasa pe departamento yvyate guive yvy gotyo, ha ombojoaju San Estanislao, Ka'asapa ndive, ohasa Cnel. Oviedo rupi ha ombojoaju chupe Villarrika ndive.

Comunicación-rã ojeporuve tapekuéra.

Aviõ michĩva oguejy hag̃ua ojeporu aviõ guejyha. Oreko telefonía 10.300 rasa pumbyrýpe g̃uarã; upéichante avei heta pukoe AM-va: Radio Excélsior, Tajy, Coronel Oviedo, La Voz del Este; FM-pe: Seguritec Ingeniería SA, Horizonte, Centenario, Lo Mita, Mensajero, Radio Clásica, América, Alborada. Avei oĩ canal telivisiõ rehegua.

San José de los Arroyos ka’aguy ñembopyahyjey

Tekombo’e

Oĩ pype 589 mbo’ehao tekombo’e ñepyrũ rehegua; 913 tekombo’e’ypy rehegua ha 151 tekombo’e mbytepegua oñembo’eha (UNA Facultad de de Ciencias Económicas y Administración, Filosofía con Ciencias de la Educación, Derecho, Enfermería y Ostetricia).

Tesãi

Departamento tuichakue javeve oĩ 65 tasyo, umíva apytépe oĩ hospital, puesto de salud ha centro de salud.

Tembiapojegua

Ha’ehaguéicha omba’apo opavave oikóva upérupi yvyráre, ojapo opa mba’erei, meme oĩ tembiechauka, pe tape rembére. Jahecha umi yvyráre omba’apóva oikuave’ẽmeme hembiapokuéra ojeikuaa chupekuéra ojapóva iporãiterei ha isa’y porã avei.

Amombe’ukuaa avei oĩha 500 ogaygua omba’apóva yvyráre, ndojapói ambue mba’e, upévare omoarandu imembykuérape, ojogapo, oho ambue tetãme, oñemomba’yru guata ha ojogua hekotevẽkuéra.

Oreko peteĩ aty hérava Asociacion De Muebleros De Caaguazú oreko mbohapy ary ha oĩ 30 ogaygua omba’apóva yvyráre, ko’ãva oreko imba’apoha imba’eteéva. Omotenondéva ko aty héra karai Santiago Bordón ha hembireko Silvia Meza ha’ekuéra omoñepyrũhague ko’ã tembiapo, péicha omombe’u mokõivéva, 1985pe omendara’e hikuái ha ndorekói tembiapo, ha ojerure hembireko túvape omba’apo haguã hendive yvyráre, karai mba’e porã ome’ẽ ichupe ohepyme’ẽ haguã tapére ha péicha pya’e opu’ã ñemuhã, ohecha mbue ava oikoha jehepyme’ẽ ha osẽ avei tapére oikuave’ẽ. Don Jose Centurion avei omombe’u ha’e ndojapokuaái ambue mba’e, ohepyme’ẽ apyka, aripaka, kavaju'i, tupa, ao ñañongatuha, sapatu ñamoĩha, ha upéva ojapo 30 arýma.; orekorõguare 19 ary , omba’apo hembireko kuñakarai Bety Sandoval ndive omongaru ha omoarandu ogayguakuérape jehepyme’ẽme.

Karai Edgar Ortiz oreko 27 ary, omombe’u ojapoha mba’yru ra’ãnga, oga’i , apyka’i, aripaka’i, yty momboha ha hetamitã ñembosarairã. Kuñakarai Blanca Nuñez ojapo tembiporu ñamoĩha, ta’angamoĩha, ñambo’i hag̃ua so’o, omombe’u chéve omba’apoha ko’ẽ guive pyhare peve hogayguakuérandi.

Iporã jaikuaa tenda iporãva ikatatúva jaha jaikua péicha oĩ: Karajao, Caaguazú, Coronel Oviedo ha Nueva Londres. Ko’ã táva oguereko ka’aguy, ysyry potĩ, yvyty tuicha ha michíva.

Jahecha péicha ojapo heta ñembosarái mitãme g̃uarã, mba'yruguata, aviõ, oga'i, mbaraka, tupa'i ha avei omoha’ãnga umi osẽva ta’ãngambyrýpe. Kuña ha kuimba’e omba’apopa, oñopytyvõmba, kuña ombopara ha kuimba’e omba’apo yvyráre, upéi imembykuéra osẽ tapépe ohepyme’ẽ. Péicha viru oikéva opyta hogapekuéra ha omopu’ã opavavéva táva Caaguazú.

Referencias

• Geografía Ilustrada del Paraguay, Distribuidora Arami SRL; 2007. ISBN 99925-68-04-6
• Geografía del Paraguay, Primera Edición 1999, Editorial Hispana Paraguay SRL.

Enlaces Externos

• Portal de Caaguazú

***

• Ohai: Estela Pedrozo.