Eho kuatia retepýpe

Pindoráma

Emoambue joajuhakuéra
Vikipetãmegua
(Ojegueraha jey Brasil guive)
República Federativa do Brasil
Tetã Joaty Pindoráma
Pindoráma


Poyvi
Ha'erã'i
Tetã ñe'ẽ akã: Tekoitépe ha ñakãrapu'ãme (Poytugañe'ẽme: «Ordem e Progresso»)
Tetã Momorãhéi:
Tavusu Vrasília
Ñe'ẽ tee Poytugañe'ẽ
Tetãygua réra Pindoramagua
Tekuái reko Tetã Ñembyatypyre mburuvicharapépe
Mburuvicha
Tekoviaruvicha		 Luiz Inácio Lula da Silva
Tetã Amandaje Congreso Nacional de Brasil
Sãso
 • Mombe'upyre
 • Ohechakuaava		 Poytuga pegua
7 jasyporundy 1822-pe
29 jasypoapy 1825-pe
Yvy apekue Ñemoĩha 5.º
 • Opaite 8.514.877 km²
 • Y (%) 0,65%
Tembe'y 14.691 km
Y rembe'y 11.491 km
Yvyty yvatevéva Pico da Neblina
Ava hetakue Ñemoĩha 6.º
 • Hetakue 207.660.929 (2017) hab.
 • Typy'ũ 23.8 hab./km²*
PIB (PPA) Ñemoĩha 8.º
 • Opaite (2006) $ 1.804.593 mil
 • Per cápita $ 9.531 (2007)
PIB (nominal) Ñemoĩha 10.º
 • Opaite $ 1.177.706 mil (2006)
 • Per cápita $ 6.220 (2007)
IDH (2019) 0.765 (84.º) – alto
Viru Real (R$, BRL)
Ára UTC-5 guive UTC-2 peve, aravo ete ha'e: UTC-3
ISO Jehero 076 / BRA / BR
Tetã renda tee Ñandutíme .br
Tetã pumbyry papapy +55
Tetã puhoe papapy ZVA-ZZZ, PPA-PYZ
COI Jehero BRA
Opaite Tetã Yvýgui
[editar datos en Wikidata]

Pindoráma (Poytugañe'ẽme: República Federativa do Brasil[1][2] térã Brasil) ha'e tetã hekosãsóva tuichavéva Ñemby Amérikape ha tetã tuichavéva poha opa Yvýpe ha tetã pokõiha orekovéva tapichakuéra ipype. Pindoráma retã añónte pe oñeñe'ẽhápe Poytugañe'ẽ yvyrusu Amérikape. Pindoráma ijypykue opaichagua, hetaite umi oúva tetã ambuévagui, tetã tuichaikue rupi ojehecha umi ijypykuéva Európa, Amérika, Áfrika ha Ásia pegua, ha hetaiterei ojopara.

Opyta kuarahyresẽ ngotyo Ñemby Amérikape; ijerére ojejuhu yvate gotyo Venesuéla, Gujána, Surinã, Gujána Hyãsia pegua ha Paraguasu Atlántiko; kuarahyresẽ ngotyo Paraguasu Atlántiko jey ojejuhu; ñemby gotyo tetã Uruguái; kuarahyreike gotyo Arahentína, Paraguái, Vorívia ha Peru; ha yvate kuarahyreike gotyo Kolómbia. Ko tetã hembe'y haimete opa tetã rehe Ñemby Amérika pegua, nahembe'ýinte Chíle ha Ekuatóry rehe.

Pindoráma iléi guasu ãgagua, ary 1988 pegua, he'i Pindoráma ha'eha Tetã Ñembyatypyre mburuvicharapépe. Ipype oĩ 26 tetãvore ha peteĩ Táva Hekosãsóva hérava Brasilia, péva hína Pindoráma itavusu. Ijyvy apekue niko amo 8.514.876,599 km², upéicha hína 47,9% Ñembyamérika yvýgui,[3] hyepýpe oĩ 5.570 táva ha amo 207.660.929 tapicha ary 2017 jave. São Paulo hína táva tuichavéva Pindoráma pegua, oreko amo 11.821.876 tapicha. Oguereko avei Pindoráma ypa'ũnguéra Atlántikope: Penedos de São Pedro e São Paulo, Fernando de Noronha ha Trindade e Martim Vaz.

Pindoráma ohupyty isãso ára 7 jasyporundy ary 1822 jave, tetã Poytuga pegua, ha upéi hekosãsóvo oiko ko Mburuvi Pindoráma, imburuvichavete peteĩha ha'e akue karai Dom Pedro I. Pindoráma tavakuairetã oñepyrũnte ary 1889 jave, karai Deodoro da Fonseca (Pindoráma rendota peteĩha) omohu'ã ku Pindoráma Mburuvi.

Pindoráma réra

[jehaijey | emoambue kuatia reñoiha]

Ko ñe'ẽ "Pindoráma" ou tupiñe'ẽ: pindo-rãma térã pindo-retãma, ha he'ise pindoty retã. Pindoráma héra Poytugañe'ẽme ha'e Brasil ha oje'e ou seltañe'ẽ, ha he'ise pytã tatapỹicha, hákatu, ko'ãga Brasil ha'e peteĩ yvyramáta réra (Palo Brasil), oĩ va'ekue hetaiterei Pindoráma retãme oguahẽvo umi Poytugagua. Ymaite Pindoráma hérakuri Monte Pascoal (ava kuéra Poytugagua oguahẽvo Pindoráma retãme, ary 1500-pe), ha upéi oñembohéra chupe Ypa'ũ Vera Cruz, Santa Cruz Retã, Nova Lusitânia, Cabrália, ha ambuéva.

Tembiasakue

[jehaijey | emoambue kuatia reñoiha]

Ñepyrũ ha Kolónia ára

[jehaijey | emoambue kuatia reñoiha]

Poytuga oguahẽ akue Pindorámame jasyrundýpe ary 1500 jave, oguahẽvo karai Pedro Álvares Cabral ygarataty. Európa avakuéra ñeguahẽ mboyve, oĩ va'ekue amo 2.000.000 Pindoráma ypykue Amérika tee pegua.[4] Avakuéra tee oĩ va'ekue Pindorámame hetã guasu heta (avakuéra no'õngue guasu oiko va'ekue Pindoráma apekuére), umi tetã tuichavéva ha'e va'ekue upe tupi-guarani, upe macro-jê ha upe aruáko. Tupi-guarani niko mbohapy aty oñemohenda va'ekue: guarani, tupiniki ha tupinamba. Pe tupikuéra oĩva tetãvore Rio Grande do Sul guive amoite Rio Grande do Norte peve, paraguasu Atlántiko rembe'ýre.

Oñepyrũ ary 1534 jave upe kolónia ojapo Poytuga Pindorámame, upe mburuvichavete Huã III omboja'óvo Pindoráma 12 tetã'i oúva ñemoñarégui rupive (capitanías hereditarias), hákatu ko ñemboja'o ndoikoitéi, ha ary 1549 jave pe mburuvichavete omoĩ umi Sãmbyhyhára Guasu (hérava Governador) ojokuái hag̃ua Pindoráma rehe. Saro'y XVI jave, eiratã ha'e akue pe mba'epy Pindoráma oñemuvéva, upéicha Poytuga mburuvi oñepyrũ ogueru Áfrikagua tapichakuéra (Angóla, Nihéria, Senegál, Mosambíke, Marfil Rembe'y, Gána, Yvyáfrika, Gynéa Mbisáu) ha Ásiagua (Índia, Kuarahyresẽ Timor, Makáu, PRC) pegua omba'apo hag̃ua tembiguái monambipyre ramo takuare'ẽndýpe.

Oikógui ñorairõ guasu Hyãsia rehe, Poytuga ipu'aka ha oñemomba'e táva Rio de Janeiro rehe ary 1567 jave, ha upéi táva São Luís rehe ary 1615 jave. Upéicharõ, ary 1669 jave oñemomba'e heta táva mbarete rehe Tavetã Joaju pegua ha Olánda pegua, Amasónape. Ary 1680 jave Poytuga oñemomba'e Uruguái rehe.

Saro'y XVII ipahápe, pe eiratã ndaha'evéima mba'epy Pindoráma oñemuvéva, hákatu, ary 1693, heta itaju ojejuhu Minas Gerais-pe, Mato Grosso-pe ha Goiás-pe, upéicha katu noñehundíri ko Poytuga ikolónia Pindorámame. Epáña rapichakuéra oñemomba'e jey Uruguái rehe (Banda Oriental hína Uruguái réra upe aja) ary 1777 jave, ha oñemomba'ejeyse Poytuga rendakuéra ambuéva. Hákatu, ojejapo upe Jekupytyha San Ildefonso pegua ha Epáña noñemomba'evéi mba'evére Poytugágui.

Ary 1808 jave, upe Poytuga mburuvichavete ñemoñare ha ypykue —ha opaite Poytuga mburuvichakuéra ha karaikuéra— oheja Poytuga, okyhyjégui hikuái Mburuvicha Napoleón Bonaparte rehe, ha'e katu oñemomba'eségui Poytuga rehe ha oñemomba'émagui heta tetã Európa pegua upe aja; upévare ha'ekuéra oheja Poytuga ha ohopa táva Rio de Janeiro-pe, upévare táva Rio de Janeiro oiko Poytuga itavusu ramo. Ary 1815 jave, mburuvichavete Huã VI, mburuvicha ojokuáiva Poytuga pegua, omoambue Tetã Pindoráma reko, ombopa kolónia reko, ha he'i Pindoráma ha'eha upe guive "Tavetã Hekosãsóva Poytuga retã megua". Ary 1809 jave, Poytuga oñemomba'e pe Gujána Hyãsia pegua rehe, hákatu, ary 1817 jave Hyãsia oñembojára jey hese ha ary 1816 jave, Poytuga oñemomba'e jey Banda Oriental rehe, upe rire oñembohéra Provincia Cisplatina. Ary 1825 jave, umi Tetãmi Joaty Ysyry La Plata pegua ha Poytuga oñorairõ, Provincia Cisplatina rehe (Uruguái), ha ary 1828 jave, Provincia Cisplatina ohupyty isãso ha osẽ Poytuga ipoguýgui.

Sãso ha Pindoráma Mburuvi

[jehaijey | emoambue kuatia reñoiha]
Pedro I Pindoráma pegua omoñe'ẽ Pindorama isãso, ára 7 jasyporundy ary 1822.
Ñorairõhára Pindoráma pegua (hovy) ha Paraguái ñorairõhára aty oñorairõ, Avay ñorairõ, Ñorairõ Triple Alianza pegua.
Kuatia tenonde: Pindoráma sãso

Pe Mburuvichavete Huã VI Poytuga pegua oho jey Európape ára 26 jasyrundy 1821 jave ha oheja ita'ýra Pedro de Alcántara, toiko hag̃ua chugui Pindoráma sãmbyhyhára.[5] Poytuga porokuái oñeha'ã ojapo jey Pindorámagui peteĩ kolónia.[6] Umi Pindoramagua katu ndoipotái upéicha, ha Pedro de Alcántara (Pedro I) oipytyvõ hetãyguakuérape ha oguerosapukái Pindoráma isãso, ára 7 jasyporundy ary 1822 jave.[7] Ára 12 jasypa, Pedro oiko Pindoráma Mburuvichavete peteĩha ramo ha upe guive ojehero chupe Pedro I, amo ára 1 jasypakõi jave.[8]

Ñorairõ Pindoráma sãso ohekáva oñemyasãi oparupi tetã tuichakue, ñorairõ guasu oiko tetã vore yvategua, yvat ekuarahysẽygua ha ñembyguápe.[9] Poytuga aty ñorairõhára ondyry ipahápe Pindoráma rehe amo ára 8 jasyapy ary 1824 jave,[10] upe rire Poytuga oñeĩ Pindoráma isãsoha ára 29 jasypoapy ary 1825 jave, jekupytyha Rio de Janeiro pegua rupive.[11]

Ko tetã léi guasu peteĩha osẽ ára 25 jasyapy ary 1824 jave.[12][13][14][15] Ára 7 jasyrundy ary 1831 jave, Pedro I oho jey Európape oikógui Poytuga Retãygua Ñorairõ, ha omoĩ ita'ýra hérava Pedro II omyengovia hag̃ua chupe, po ary orekóvo pe mitã'i.[16] Pe mburuvichavete pyahu, Pedro II, ne'ĩra oisãmbyhykuaa hetãre ha upévare ojejapo mburuvicha aty ojeheróva rehénsia.[17] Pe rehénsia katu heta ñorairõ omoheñói Pindoráma tuichakue.[18] Umi oñorairõséva nombohovái katu Pedro II sãmbyhýre,[19][20] Upe aja, oñepyrũ tetãvore ohekáva isãsorã, Tavakuairetã Rio Grandense ha Tavakuairetã Juliana hekosãso oikóvo pe Farrápo ñorairõ, ombohováiva Pindoráma Mburuvi rehe.[21]

Pedro II okakuaa ha ipu'aka umi ombohováiva hese, hetã ipu'aka avei mbohapy ñorairõme tetã ambuéva rehe —pe Guerra Grande, pe Aguirre Ñorairõ ha pe Ñorairõ Triple Alianza—,[22] Amo 1888 jave opa ramo pe tembiguái reko Pindoramape.[23] [24]

Ko árape, Pindoráma ha'e peteĩ pe ivioléntova tetã ko múndo.

Ára 15 jasyporundy 1889 opa porokuái peteĩme, oikógui golpe de estado, ha oñepyrũ tavakuairetã, upéicha karai ñorairõhára ruvicha hérava Deodoro da Fonseca oiko Pindoráma rendota peteĩha ramo.[25]

Pindorama apekuaa

[jehaijey | emoambue kuatia reñoiha]
Kaninde niko guyra Pindorámame ojejuhúva.

Pindoráma hembe'y ipukuiterei, Ñembyamérika rehe, ha ijerére ojejuhu yvate gotyo Venesuéla, Gujána, Surinam, Gujána Hyãsiapegua ha Paraguasu Atlántico; kuarahyresẽ gotyo Paraguasu Atlántiko; ñemby gotyo Uruguái; kuarahyreike gotyo Argentina, Paraguái, Volivia ha Peru; ha yvatekuarahyreike gotyo Kolómbia retã. Ko tetã hembe'y haimete opa tetã rehe Ñembyamérika pegua, nahembe'ýiramo jepe Chile rehe ha Ekuator rehe.

Pindoráma hína upe teã tuichavéva poha opa Yvýgui, tetã Rrúsia, Kanatã, China ha Tetã peteĩ reko Amérikagua rire, ha avei ha'e tetã tuichavéva mbohapyha Amérikape, ijapekue hína 8 514 876,6 km². Pindoráma oguereko heta yvyty, yvytyrysyi, ñu guasu ha ysyry puku. Pindoráma ijysyrykuéra tenondegua ha tuichavéva ha'e ku ysyry Paranaguasu —ysyry tuichavéva mokõiha opa Yvýgui- ha Ysyry Parana, Ysyry Yguasu, Ysyry Negro, San Francisco, Ysyry Xingú, Madeira ha pe Ysyry Tapajós hína ysyry imba'eguasúva Pindoráma retãme guarã.

Umi mymba ha ka'avo Pindoráma pegua opaichagua hína, umi mymba okambúva ituichavéva ha'e hína: Pe jaguapytã, pe jaguarete, jaguarete'i, aguarakuéra, taitetukuéra, pe mborevi, jurumikuéra, mykurẽ, aíguekuéra (perezosos) ha pe tatukuéra.

Táva tenondegua

[jehaijey | emoambue kuatia reñoiha]
Pindorama itavakuéra tenondegua


São Páulo

Río de Janeiro

Salvador de Bahía

 Táva Tetãvore Tavayguakuéra Tava Tetãvore Tavayguakuéra


Vrasília

Fortaleza

Belo Horizonte

1 São Páulo São Páulo 11 821 876   11 Belém Pará 1 425 923
2 Río de Janeiro Río de Janeiro 6 429 922   12 Goiânia Goiás 1 393 579
3 Salvador de Bahía Bahía 2 883 672   13 Guarulhos São Páulo 1 299 249
4 Brasilia Distrito Federal 2 789 761   14 Campinas São Páulo 1 144 862
5 Fortaleza Siara 2 551 805   15 São Luís Mbarãñana 1 053 919
6 Belo Horizonte Minas Gerais 2 479 175   16 São Gonçalo Río de Janeiro 1 025 507
7 Manaus Amazonas 1 982 179   17 Maceió Alagoas 996 736
8 Kuri'ytýva Paraná 1 848 943   18 Duque de Caxias Río de Janeiro 873 921
9 Recife Paranãmbuka 1 599 514   19 Natal Rio Grande do Norte 853 929
10 Porto Alegre Rio Grande do Sul 1 467 823   20 Teresina Piavy 836 474
Estimación para 2012.[26]

Arandupy

[jehaijey | emoambue kuatia reñoiha]

Jetepyso

[jehaijey | emoambue kuatia reñoiha]
Vakapipopo ñeha'ã renda, Maracanã, táva Rio de Janeiro.

Jetepysópe, Pindoráma oguereko 5 FIFA pu'aka rechaukaha vakapipopo rehegua ha ojapo akue pe FIFA Tembiesarái Yvypavẽ 1950 ha FIFA Tembiesarái Yvypavẽ 2014 avei; ary 2016-pe, Pindoráma retãme oiko upe Ñembosaraipavẽ Arahakúpe 2016 táva Rio de Janeiro-pe.

Avano'õ

[jehaijey | emoambue kuatia reñoiha]

Pindorámagua aranduyma oúva 3 pártepe: Poytuga, Áfrika ha Guarani.

  • Feijoada ha'e Poytugagua
    Feijoada ha'e Poytugagua
  • Cavaquinho ha'e Poytugagua
    Cavaquinho ha'e Poytugagua
  • Pastel de Bacalhau ha'e Poytugagua
    Pastel de Bacalhau ha'e Poytugagua
  • Olodum ha'e Áfrikagua
    Olodum ha'e Áfrikagua
  • Capoeira ha'e Áfrikagua
    Capoeira ha'e Áfrikagua
  • Samba ha'e Áfrikagua
    Samba ha'e Áfrikagua
  • Beijú (Mbeju) ha'e Guarani
    Beijú (Mbeju) ha'e Guarani
  • Itamaraty (itamorotĩ) ha'e Guarani
    Itamaraty (itamorotĩ) ha'e Guarani
  • Anhanguera (añakuéra) ha'e Guarani
    Anhanguera (añakuéra) ha'e Guarani

Ehecha avei

[jehaijey | emoambue kuatia reñoiha]

Mandu'apy

[jehaijey | emoambue kuatia reñoiha]
  1. ↑ «Ficha país Brasil». Ministerio de Exteriores de España. http://www.exteriores.gob.es/documents/fichaspais/brasil_ficha%20pais.pdf. 
  2. ↑ «Constitución Política de la República Federativa del Brasil, 1988Archive copy» (PDF). Archivado desde el original, el 2012-01-112012-01-11. Ojehechákuri árape: 17 de diciembre de 20112017-12-19.
  3. ↑ «Área territorial oficial» (en portugués). Ojehechákuri árape: 2002.
  4. ↑ «Archive copyArchive copy». Archivado desde el original, el 2011-05-192011-05-19. Ojehechákuri árape: 2013-09-182013-09-18.
  5. ↑ Lustosa, pp. 109–110
  6. ↑ Lustosa, pp. 117–119
  7. ↑ Lustosa, pp. 150–153
  8. ↑ Vianna, p. 418
  9. ↑ Diégues 2004, pp. 168, 164, 178
  10. ↑ Diégues 2004, pp. 179–180
  11. ↑ Lustosa, p. 208
  12. ↑ Vianna, p. 140
  13. ↑ Murilo de Carvalho, José (1993) (en portugués). A Monarquia brasileira. Río de Janeiro: Ao Livro Técnico. p. 23. 
  14. ↑ Calmon (2002), p. 189
  15. ↑ Vainfas, p. 170
  16. ↑ Lyra (v.1), p. 17
  17. ↑ Carvalho 2007, p. 21
  18. ↑ Dohlnikoff, Miriam (2005) (en portugués). Pacto imperial: origens do federalismo no Brasil do século XIX. São Paulo: Globo. p. 206. 
  19. ↑ Carvalho (2007), p. 43
  20. ↑ Souza, p. 326
  21. ↑ de Laytano, Dante (1983) (en portugués). História da República Rio-grandense (1835-1845). Porto Alegre: Editora Sulina. p. 248. 
  22. ↑ Lyra (v.1), pp. 164, 225, 272
  23. ↑ Lyra (v.1), p. 166
  24. ↑ Lyra (v.3), p. 62
  25. ↑ Munro, p. 280
  26. ↑ World Gazetteer (2012). «Brasil - las ciudades más importantes». Population Statistics.com. Ojehechákuri árape: 16 de julio de 2012.

Joaju

[jehaijey | emoambue kuatia reñoiha]
Wikipedia
Wikipedia
Poytugañe'ẽ Vikipetã ha'e opa tembikuaa hekosãsóva renda ku tetã ñe'ẽme. Nde ikatu reipytyvõ upépe.
Pindoráma
Tavusu: Brasilia
Mburuvicha: Jair Bolsonaro
Pindoráma retã purahéi • Real
Pindoráma retãvorekuéra

Akirũ | Alagoas | Amaapáva | Amasóna | Bahia | Siara | Espírito Santo | Goia | Mbarãñana | Máto Gyróso | Mato Grosso do Sul | Minas Gerais | Para | Paraýva | Parana | Paranãmbuka | Piavy | Rio de Janeiro | Rio Grande do Norte | Rio Grande do Sul | Rondônia | Roroimã | Santa Catarina | São Paulo | Syry'ýpe | Tukãtĩ | DF

Ñembyamérika
Arhentína • Chíle • Ekuator • Gujána • Kolómbia • Paraguái • Perũ • Pindoráma • Surinã • Uruguái • Venesuéla • Vorívia
Ko marandu ou "https://gn.wikipedia.org/w/index.php?title=Pindoráma&oldid=128952" pegua