Paraguái

Tavakuairetã Paraguái
	Paraguái
; Poyvi	; Ha'erã'i ;
	Tetã ñe'ẽ akã: Pyꞌaguapy ha tekojoja
	Tetã Momorãhéi: Tetã Paraguái Momorãhéi; Nerehendúirõ
Tavusu; (ha táva tuichavéva)	Paraguay
Ñe'ẽ tee	Karaiñeꞌẽ ha avañeꞌẽ
Tetãygua réra	Paraguaigua
Tekuái reko	Tetã mburuvicharape
• Tendota	Santiago Peña
• Ombuekoviáva	Pedro Alliana
Tetã Amandaje	Congreso de Paraguay
Sãso; • Ñemonguꞌe guasu ; • Oñemoañete ; ; • Jekuaaukapyre	Ehpáñagui ; 15 jasypo ary 1811 ; 25 jasypateĩ ary 1842 ; 10 jasyporundy ary 1880
Yvy apekue	Ñemoĩha 60.º
• Opaite	406 752 km²
• Y (%)	2,6 %
Tembe'y	3 798 km
Y rembe'y	0 km
Yvyty yvatevéva	Yvyty Perõ
Ava hetakue	Ñemoĩha 106.º
• Hetakue	6 109 903 hab. (2022)
• Typy'ũ	15,02 hab./km²*
PIB (PPA)	Ñemoĩha 94.º
• Opaite (2018)	USD 97 779 sua
• Per cápita	USD 5207
PIB (nominal)	Ñemoĩha 94.º
• Opaite (2018)	USD 38 287 sua
• Per cápita	USD 5 905
IDH (2020)	0,728 (103.º) – Yvate
Viru	Guarani (; PYG)
Ára	UTC−4
• Arahakúpe	UTC−3
ISO Jehero	600 / PRY / PY
Tetã renda tee Ñandutíme	.py
Tetã pumbyry papapy	+595
Tetã puhoe papapy	ZPA-ZPZ
Tetã aviõ papapy	ZP
Mba'yrumýi papapy tee	PY
COI Jehero	PAR
	Atyvete ONU, URUPABOL, G77, OEA, Unasur, Ñemby Ñemuha, OEI, Grupo de Río, Unesco, Unión Latina, Interpol, CAF, OACI, BID, Banco del Sur, ALADI, OLADE, CELAC, Grupo de Lima ha SELA.
	Opaite Tetã Yvýgui
	↑ Fuente: Banco Mundial PIB Nominal; ; ↑ Fuente: Banco Mundial Población; ; ↑ Fuente: Banco Mundial PIB PPA; ;
	[editar datos en Wikidata]

Paraguái, herateéva Tavakuairetã Paraguái (karaiñeꞌẽme: República del Paraguay), haꞌe hína peteĩ tetã opytáva Ñembyamérika mbytépe. Hyepýpe oĩ 17 tetãvore ha tavusu Paraguay, ombovóva ijyvy ape, ha oñembovóva avei 263 munisípiope. Itavusu ha itáva iguasuvéva héra Paraguay. Paraguái haꞌehína tetã ojeporúva apoukapy peteĩcha maymávape guarã, jekopytyjoja rape, noimehápe jeroviapytee (es: religión oficial). Ipuꞌaka oimeite tetã pyꞌápe ha hekuái oiko mburuvicharape pype. Paraguái avei omoheñói Ñemby Ñemuha (es: Mercosur) Arhentína, Vrasil ha Uruguái ndive.

Omohembeꞌy Arhentína ndive ñembykuarahyresẽ, ñemby, ñembykuarahyreike ha kuarahyreike gotyo; Volívia ndive yvate ha yvatekuarahyreike gotyo ha Vrasil ndive kuarahyresẽ ha yvatekuarahyresẽ ngotyo. Yvyape 406 752 km² ndive, kóva hína tetã poha michĩvéva Ñembyamérikape. Ijyvy tuicha ojekuaa mokõi tendáre ojopehẽꞌáva Ysyry Paraguay ndive: tenda kuarahyresẽ gotyogua, tenda itavaitevéva, ha tenda kuarahyreike gotyogua, hérava Cháko. Ndorekói para rembeꞌy jepe, oreko ysyry rembeꞌy ha ygarupa Ysyry Paraguay ha Paranáme omeꞌẽva ichupe tape Paraguasu Atrántiko guio Idrovía Parana-Paraguái rupi.

Paraguái apoukapyguasu haꞌe Paraguái hína tetã oikohápe arandueta ha iñeꞌẽkõi, oreko katu mokõi ñeꞌẽ mburuvichapegua, karaiñeꞌẽ ha avañeꞌẽ. 94 % mitãnguéragui orekóva 15 ary Paraguáipe omoñeꞌẽkuaa ha ava oiko haimete 78,1 ary peve haꞌéicha CIA World Factbook. Oime tenda 98-hápe yvypóra ñakãrapuꞌã rechaukahápe 0,728 ndive ary 2020 ha ko YÑR ijyvate. Paraguái herekopykuaápe oĩ 11,4 % pehẽngue ñembyaty ha mymba reheguágui, 33,5 % pehẽngue apopyrégui, 47,5 % pehẽngue pytyvõgui ha 7,6 % tásape.

Yvypóra oguahẽ ñepyrũme Paraguáipe Neolítikogui ag̃ui, 3200 ary Kiríto mboyve. Ára Kolõ mboyvépe oikorakaꞌe koꞌápe ava tupi-guarani ha matáko-guaikuru. Ñeguahẽ ava ehpáñagua ndive oñepyrũ Ehpáña poguy ko tendápe saroꞌy XIX-hápe, ko saroꞌýpe katu Paraguái ohupyty isãso.

Tenda rerarapokuaa

Téra ypykue ou tenda réragui avañeꞌẽme paraguay, jaikuaámarõ ꞌꞌYꞌꞌ avañeꞌẽme (ɨ taipýpe heta tetã rehegua) ndorekoiete jeꞌe ꞌꞌYꞌꞌ karaiñeꞌẽme, haꞌe peteĩ puꞌae ojejapóva ahyꞌo ndive, oñemohendáva puꞌae ombotýva paꞌũmegua (térã rapykuegua) omboapuꞌaꞌỹvaramo (karaiñeꞌẽme: vocal cerrada central o posterior no redondeada) – ÑRHpe, [ɨ] térã [ɯ]. Ndaipóri peteĩ paha opytaitéva téra Paraguay ñepyrũ. Kuaaraꞌãnguéra itapiaguavéva Paraguái marandekópe haꞌe:

Ysyry omoñepyrũ peteĩ para.
Pajagua y (payaguá-y, payaguá-i): kuimbaꞌe oguerúva mboka ha arandukuaa ava ehpañagua Félix de Azara ñandeoguerúmi koꞌã mokõi mbaꞌe ikatúva oiko, peteĩha omombeꞌu pajagua ávare oikóvami ysyry rembeꞌýpe; ha ambue mbaꞌe ikatúva oiko omombeꞌu ko téra ou peteĩ tuvicha guasúgui hérava ꞌParaguaioꞌ.
Ysyry ohasa para rupi (Karugua Guasu): kóva heꞌi marandeko mbokuatiaha ha haihára Arhentínagua ha Hyrãsiagua Paul Groussac.
Ysyry avágui oikóva parápe: kóva heꞌi tendotakue Paraguáigua Juan Natalicio González.
Ysyry koróna ndive: kóva heꞌi paꞌi Antonio Ruiz de Montoya.

Avañeꞌẽme, tetãtavusu ojehero Paraguay ha tetã (avei ysyry) ojehero Paraguái.

Marandeko

Ára Kolõ mboyve

Yvy tuichápe kuarahysẽgotyogua (yvy tuicha Ysyry Parana ñembykuarahyresẽ gotyo ha Ysyry Paraguay yvatekuarahyreike gotyo) oiko ambue teꞌýi india-amérikagua oñorairõva ojupe. Neꞌĩra ndojekuaái mbaꞌe ava atýra oiko ko yvy mboyve, oñeimoꞌã lágidokuéra katu oiko ko yvy mboyve ha oñeimoꞌã avei pámpidokuéra orenondeꞌa ko mbya.

Ñemokolónia

Kárlo III omoheñóikuri Río de la Plata Virreirenda ary 1776 ha oheja ipoguýpe Arhentina, Uruguái ha Vrasil retãvore Rio Grande do Sul ha Santa Catarina, upéicha avei, Paraguái, Volivia ha Chíle yvy ag̃agua yvateguáva. Ojehúvo upe mbaꞌe, Paraguái opytákuri Río de la Plata Virreirenda poguýpe ha ojehekýi Peru Virreirendágui. Pe virreirenda pyahu tavaguasurã ojeporavókuri táva Buenos Airespe.

Ary 1806 ha 1807 ingraterragua ojeity Rio de la Pláta Virreirenda ári ha oñemombaꞌe umi yvy oĩva Arasẽ gotyo ha Buenos Aires yvypehẽ kakuaáre. Upérõ, Paraguái ha Córdobagui ohuaꞌĩ hikuái heta ñorãirõhára oipytyvõvaꞌekue Inglatera-ygua ñemosẽme.

1810-pe, oñemboajévo Buenos Aires Aty Peteĩha isãsombyréva, Paraguay Motenondehára: Bernardo de Velasco, orahauka petei jehaipyre Buenos Aires-pe oikuaaukahápe chupekuéra Paraguái Yvypehẽ ojehekyi ha oñemosãsoha Rio de la Plata Virreirendágui. Upérõ Velasco ha iñirũnguéra – ára 24 jasypoteĩ ary 1810 – avei omboaje peteĩ Aty ha omoĩ hikuái Paraguái Yvypehẽ Ehpáña poguýpe, Fernando VII omoakãva upérõ.

1811-pe, Mburuvichapavẽ Manuel Belgrano ha iñorairõharakuéra ou Buenos Aires-gui omosãsóvo Paraguáy Yvypehẽ Ehpáña poguýgui. Upérõ haꞌekuéra oñorãirõ mbarete Takuary (9 jasyapy 1811) ha Paraguarípe oñemotenondehaguépe hesekuéra Ehpáña rérape oñorairõva.

Hasypeve, 14 jasypo 1811 jave iñapysẽ pe ñemonguꞌe guasu omoakãva Pedro Juan Caballero ha omosãsovaꞌekue Paraguáipe Ehpáña poguýgui. Velasco, Juan Valeriano Zaballos, José Gaspar Rodríguez de Francia ha Fulgencio Yegros ojepytaso hikuái Pedro Juan Caballero ndive. Péicha, 15 jasypo arakoꞌẽme Paraguay hekove sãso, opáy, opuꞌã ha oguata ijehegui ha ojehekýi Ehpáña poguýgui. Velasco oñemboykékuri peteĩ jasy ohasa mboyve. 17 jasypoteĩ 1811-pe, peteĩ amandaje oiporavókuri peteĩ Aty Sãmbyhyrã, omoakãva Fulgencio Yegros. Pe Tetãygua Amandaje Mokõiha oñembyatýkuri 30 jasyporundy 1813 guive 12 jasypa 1813 peve. Upérõ ojeporavókuri peteĩ ñesãmbyhy pyahu hérava Tetãrerekuára ha omoakãva Fulgencio Yegros ha José Gaspar Rodríguez de Francia; ha avei ojeporavo ñeꞌẽ Tetã omyengoviáva ñeꞌẽ Yvypehẽme. Pe Amandaje ijatyvaꞌekue 3 jasypa 1814-pe ojapókuri José Gaspar Rodríguez de Francia-gui Paraguáy Retã Ruvicha Puꞌakaꞌapyraꞌỹva.

24 ary pukukue javeve José Gaspar Rodríguez de Francia oisãmbyhy Paraguái. Haꞌe ombotyvoi ko ñane retã opavave pytagua resa renondégui. Upevakuére avei opaite ñane retãygua remikotevẽ oñemoheñói ñane retã ryepýpente. Oñembohetave ñemitỹ, mymba ñemoña ha mbaꞌeꞌapo ogapypegua. Tetã oñemombaꞌe yvýre ha upéi ombojaꞌo ha omeꞌẽ yvyvore oñembaꞌapo hag̃ua ipype. 1844-pe, Carlos Antonio López – haꞌévaꞌekue tetãrerekuára – ojeporavo ñane retã ruvichárõ ha upekuévo oñemboaje avei peteĩ léi guasu, haꞌéva peteĩha ñane retãme. Haꞌe oisãmbyhýrõguare oipeꞌajey ñane retã rokẽ pytaguakuérape; ombopyahu tekomboꞌe ohupytyvaꞌerã opavavépe, ojehepymeꞌẽꞌỹre; ha avei omoñepyrũ tape ha ogavusu apo.

Péicha, 1869 peve -umi ary pukukuépe- heñói, okakuaa ha imbarete Paraguái Retã mbohapy motenondehára (oñepehẽnguéva) rembiapo rupive. Umíva hína: Karai Guasu José Gaspar Rodríguez de Francia, Carlos Antonio López, ha itaꞌýra, Francisco Solano López.

Taꞌanga

Jasyretã Apipe
Eco Reserva Mbatovi, Paraguái
Táva Kuarahyresẽme
Cháko Paraguái
Chororo Monday
Chipa Paraguái
San Cosme y Damián, Itapúa, Paraguái
Kaꞌakupe
Salto Cristal
Atyra
Cerro Ñemby
Polka Paraguaya
Pilar
Terere
Vakapipopo Paraguái
Ruinas jesuíticas de Jesús y Trinidad
Paraguay

Yvyapekuaa

Ysyry guasu:

Ynoꞌõ guasu oĩ Ynoꞌõ Ypakarai.

Paraguái retãvore

Ava

Paraguái pépe ningo oĩ 6 109 903 tetãygua (Ary 2022 Jepapáicha).

Táva Paraguáipe.

Yvyrupa Ñemohenda

Kuatia tenonde: Paraguái yvy ñemboja'o

Paraguái haꞌe Ehtádo peteĩgua oñehaꞌãva mombyteꞌive, omopyendáva Léi Guasu ha leikuéra. Ehtádo ñemohenda jokuái ha sãmbyhypeguápe guarã, tetã yvyrupa oñembojaꞌo tetãvore ha dihtrítope.^[4]

Paraguái 17 (diesisiéte) retãvore omopyenda tetã mbojaꞌo jokuaikuaagua ha sãmbyhykuaagua peteĩháicha. Yvyvore Kuarahyresẽ ojoapy katórse umíva apytégui ha Yvyvore Kuarahyreike mbohapy. Koꞌãvape oñembojoapy tavusu Paraguay, haꞌéva dihtríto, hakatu jepapápe guarã ojehecha tetãvoréramo. Avei, ko tetã oguereko 263 (dohsiénto sesénta i treh) munisípio^[5] ojoja dihtritokuéra ndive, umíva apytépe Paraguay.^[6] Koꞌãva omoheñói tetãvore peteĩteĩ retãvoreꞌi – ndahaꞌéiramo Paraguay, hekosãsóva oimeraẽ tetãvorégui – ha oñembojaꞌo upéi táva ha okarapegua yvyraꞌãme.^[6]

Áño 1992 Léi Guasu Retãmegua ohechauka tetãvore ha dihtritokuéra jokuái, sãmbyhy ha apoukapegua ojehe rekuái (autonomía), mbaꞌepota rekuáipe guarã, ha ojehegua puꞌaka (autarkía) ombyaty hag̃ua ha oinverti iporuha.^[7]

Tetã guypeguáva Paraguáipe

Tetãvore	Tavusu	Aperaꞌã (km²)	Avaitakue (Ary 2022 Jepapa)
Tetãtavusu Dihtríto	Paraguay	117	0462 241
Konseusion	Konseusion	18 051	0206 181
San Pédro	Ykuamandiju	20 002	0355 175
Kordilléra	Kaꞌakupe	4 948	0268 037
Guaira	Villarríka	3 846	0179 555
Kaꞌaguasu	Koronel Oviedo	11 474	0431 519
Kaꞌasapa	Kaꞌasapa	9 496	0139 479
Itapúa	Enkarnasion	16 525	0449 642
Misióneh	San Huã Mbautíhta	9 556	0111 142
Paraguari	Paraguari	8 705	0200 472
Parana Hiꞌarigua	Siuda del Éhte	14 895	0763 702
Mbytegua (Sentral)	Aregua	2 465	01 883 927
Ñeꞌẽmbuku	Pilar	12 147	076 719
Amambái	Pedro Juan Caballero	12 933	0179 412
Kanindeju	Sálto del Guaira	14 667	0191 114
Tetãruvicha Hayes	Vílla Hayes	72 907	0123 313
Paraguái Hiꞌarigua	Fuérte Olímpo	82 349	017 195
Vokeron	Filadélfia	91 669	071 078
Opaite		406 752	06 109 903

Paraguái táva tenondeguakuéra

Ko tysýi ohechauka mokõipa táva tenondegua paraguaipegua, ary 2021.^[8]^[9]

Ñemohenda	Táva	Tetãvore	Avaitakue (2021)
1º	Paraguay	Tetãtavusu Dihtríto – Mbytegua (Sentral)	521 101
2º	Siuda del Éhte	Parana Hiꞌarigua	306 679
3º	Enkarnasion	Itapúa	230 000
4º	Lúke	Mbytegua (Sentral)	286 053
5º	San Lorénso	Mbytegua (Sentral)	260 171
6º	Kapiꞌatã	Mbytegua (Sentral)	245 013
7º	Lambare	Mbytegua (Sentral)	185 524
8º	Fernando de la Mora	Mbytegua (Sentral)	183 390
9º	Límpio	Mbytegua (Sentral)	155 465
10º	Ñemby	Mbytegua (Sentral)	148 579
11º	Kaꞌaguasu	Kaꞌaguasu	127 328
12º	Koronel Oviedo	Kaꞌaguasu	125 893
13º	Pedro Juan Caballero	Amambái	123 784
14º	Ytaygua	Mbytegua (Sentral)	115 140
15º	Mariano Roque Alonso	Mbytegua (Sentral)	107 800
16º	Tetãruvicha Franco	Parana Hiꞌarigua	107 687
17º	Mínga Guasu	Parana Hiꞌarigua	93 969
18º	Konseusion	Konseusion	88 559
19º	Ita	Mbytegua (Sentral)	83 610
20º	Vílla Elisa	Mbytegua (Sentral)	82 491

Manduꞌapy

↑ GDP (PDF), World Bank .
↑ POP (PDF), World Bank .
↑ GDP PPP (PDF) (en inglés), World Bank .
↑ http://www.dgeec.gov.py/Manuales%20CNPV%202012%20-%20PDF/Manual%20%20del%20Censista.pdf%7Ctítulo=Manual. Oñeñongatu avei https://web.archive.org/web/20130514025040/http://www.dgeec.gov.py/Manuales%20CNPV%202012%20-%20PDF/Manual%20%20del%20Censista.pdf%7Cfechaarchivo=14pe.
↑ SERVICIO NACIONAL DE CATASTRO DE PARAGUAY. Revision SEM1-2023
1 2 Error on call to template:cite web: Parameters url and title must be specified
↑ Suprema ratifica autonomía de comuna para inspección vehicular. ABC Color. Ojejuhu 11 jasypokõi 2012.
↑ "Proyección de la población por sexo y edad, según distrito. Revisión 2015." INE: 2015.
↑ «Proyección Distrital DGEECArchive copy» (en es). Archivado desde el original, el 2015-10-16. Ojehechákuri árape: 21 de julio de 20202022-01-21.

Paraguái

Tavusu: Paraguay

Tembiasakue: Guarani • Ñorairõ Triple Alianza • Cháko Ñorairõ

Táva Paraguáipe • Tekotevẽ Tenonde Paraguái retã mba'e • Tendota Paraguaigua • Guarani (viru) • Tetã Paraguái Momorãhéi • Poyvi Paraguái

	Tetãvore Paraguái
Amambái \| Guaira \| Itapúa \| Kanindeju \| Kaꞌaguasu \| Kaꞌasapa \| Konseusion \| Kordilléra \| Mbytegua (Sentral) \| Misióneh \| Ñeꞌẽmbuku \| Paraguái Hiꞌarigua \| Paraguari \| Paraguay \| Parana Hiꞌarigua \| San Pédro \| Tetãruvicha Hayes \| Vokeron

Ñembyamérika
Arhentína • Chíle • Ekuator • Gujána • Kolómbia • Paraguái • Perũ • Pindoráma • Surinã • Uruguái • Venesuéla • Vorívia

[ficha_nota-1] Fuente: Banco Mundial PIB Nominal^[1]

[ficha_nota-2] Fuente: Banco Mundial Población^[2]

[ficha_nota-3] Fuente: Banco Mundial PIB PPA^[3]

[BM_PIB-1] GDP (PDF), World Bank .

[Población-2] POP (PDF), World Bank .

[BM_PIB_PPA-3] GDP PPP (PDF) (en inglés), World Bank .

[4] ttp://www.dgeec.gov.py/Manuales%20CNPV%202012%20-%20PDF/Manual%20%20del%20Censista.pdf%7Ctítulo=Manual. Oñeñongatu avei https://web.archive.org/web/20130514025040/http://www.dgeec.gov.py/Manuales%20CNPV%202012%20-%20PDF/Manual%20%20del%20Censista.pdf%7Cfechaarchivo=14pe.

[5] SERVICIO NACIONAL DE CATASTRO DE PARAGUAY. Revision SEM1-2023

[MANUALCENSISTA-6] 1 2 Error on call to template:cite web: Parameters url and title must be specified

[7] Suprema ratifica autonomía de comuna para inspección vehicular. ABC Color. Ojejuhu 11 jasypokõi 2012.

[3218.0-8] "Proyección de la población por sexo y edad, según distrito. Revisión 2015." INE: 2015.

[9] «Proyección Distrital DGEECArchive copy» (en es). Archivado desde el original, el 2015-10-16. Ojehechákuri árape: 21 de julio de 20202022-01-21.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]