Eho kuatia retepýpe

Chína Tetarã Retã

Emoambue joajuhakuéra
Vikipetãmegua
(Ojegueraha jey China guive)
中華人民共和國
中华人民共和国
Zhōnghuá Rénmín Gònghéguó
China Tekoha Tetã
China Tekoha Tetã


Poyvi
Ha'erã'i
Tetã Momorãhéi: Yìyǒngjūn Jìnxíngqú (La Marcha de los Voluntarios)
Tavusu Pekĩ
Ñe'ẽnguéra Chinañe'ẽ
Tetãygua réra Chino, -na
Tekuái reko Tavakuairetã socialista peteĩ atýre
Presidente
Primer Ministro		 Xi Jinping
Li Qiang
Tetã Amandaje Asamblea Popular Nacional de China
Comité permanente de la Asamblea Popular Nacional
Independencia

 • Declarada		 Establecimiento de la
República Popular
1 jasypa 1949gua
Yvy apekue Ñemoĩha 4.º
 • Opaite 9.640.821/9.672.018(km^2) km²
 • Y (%) 2,82%[2]
Tembe'y 22,117 km
Y rembe'y 14.500 km
Yvyty yvatevéva Éverest
Ava hetakue Ñemoĩha 1.º
 • Hetakue 1.339.724.852 (2010 est.) hab.
 • Typy'ũ 140 hab./km²*
PIB (PPA) Ñemoĩha 2.º
 • Opaite (2006) US$ 9.984.062 millones[2]
 • Per cápita US$ 7.598 (2006) (88º)2
PIB (nominal) Ñemoĩha 4.º
 • Opaite (2008) US$ 4.421.619 millones
 • Per cápita US$ 3.189 (2008)
IDH (2007) 0,777 (81.º) – Medio
Viru Renminbi[2] (元, CNY)
Ára UTC +8
ISO Jehero 156 / CHN / CN
Tetã renda tee Ñandutíme .cn, .中国, .中國, .公司
Tetã pumbyry papapy ++86[2]
Tetã puhoe papapy 3HA-3UZ
COI Jehero CHN
Opaite Tetã Yvýgui
[editar datos en Wikidata]
Ko haipy oñe'ẽ pe tetarã retã rehegua. Rehechasérõ tavakuairetã, ehecha Taiuã.

Chína Tetarã Retã (chinañe'ẽme: 中华人民共和国 ha oje'eháicha: Zhōnghuá Rénmín Gònghéguó), térã hérante Chína (chinañe'ẽme: 中国 ha oje'eháicha: Zhōngguó), ha'e niko tetã hekosãsóva ojejuhúva Ásia kuarahyresẽ pehẽnguéme. Ko tetã hína upe hetavéva tetãygua orekóva, oiko amo 1.400 sua tapicha ko tetã yvýpe.[1][2] Chína Tetarã Retã rekuái peteĩ atýre mante iñesãmbyhymbyre, ku aty héra Partido Comunista ha hetã rekuái oĩ itavusúpe, táva Pekĩ.

Ijyvy oñemohenda upéicha: mokõipa mokõi tetãvore, po tetãvore hekosãsóva, irundy táva tetã rekuái oisãmbyhýva —Pekĩ, Tianjin, Changái ha Chongqing— ha mokõi tetãvore iñesãmbyhy ikoéva —Hong Kong ha Macao—.[3] Upéicha avei, ojerure tetãvore Taiuã rehe, he'ígui oĩ va'erã ipoguýpe, oĩva katu Tavakuairetã Chína ipoguýpe.[4] Oiko aja upe Ñorairõ Ro'y, URSS ha Tetãvore Joapykuéra oñorairõvo, oñemboheroite ko tetã «China Tetarã» oje'e hag̃ua Chína Tetarã Retã ha «China Nacionalista» oje'e hag̃ua Tavakuairetã Chína. Ojeipuru avei herarã ambuéva Chína yvyrusugua, China comunista ha Chína pytã oje'e hag̃ua Chína Tetarã Retã.

Ijyvy apekue niko 9 596 960 km²,[5] upéicha Chína niko pe tetã tuichavéva mbohapyha, Rrúsia ha Kanatã ituichavénte. Ko tetã ijerére ojejuhu parundy tetã ambuéva, yvate gotyo Rrúsia ha Mongólia ojejuhu; yvate kuarahyreike niko Kasahitã ha Kirigitã; kuarahyreike gotyo oĩ Tajikitã ha Ahyganitã; tetã Pakistán, Índia ha Nepal ñemby kuarahyreike gotyo ojejuhu; ñemby gotyo oĩ Vutã, Miama, para Sa'yju, Yvate Koréa ha Laos; ñemby kuarahyresẽ ngotyo ojejuhu para Ñemby Chína; kuarahyresẽ niko para Kuarahyresẽ Chína ha yvate kuarahyresẽ ngotyo tetã Yvate Koréa ojejuhu. Chína yvy apekue ituicha ha ijysaja opaichagua, ijyvy niko oñemuasãigui tave'ỹ Góvi ha Taklamakán guive, yvate gotyo ojejuhúva, umi ka'aguy guasu peve, ñemby gotyo ojejuhúva. Yvytyrysýi Himaláia, Karakórum, Pamir ha Tian Shan oĩ ko tetã ha Ñemby-Mbyte Ásia mbytépe. Ysyry Yangtze ha ysyry Sa'yju, umi ipukuvéva mbohapyha ha poteĩha Yvýpe, Tívete guive oisyrýva. Chína y rembe'y pukukue niko 14 500 km omohembe'ýva paraguasu Py'aguapy rehe,[5] upépe ojejuhu para Sa'yju, para Bohai, ha umi mokõi yguasu Kuarahyresẽ Chína ha Ñemby Chína.

Chína rembiasakue, tavarandu ha avano'õ, umíva ymaguareve apytépe niko oĩva ha oñepyrũ ysyry Sa'yju rembe'ýpe. Su ary ha su ary aja, mburuvicha guasu ñemoñare oisãmbyhy Chína avano'õre, umi mburuvicha guasu ñemoñare hérava dinastía térã ñemoñanga ojokuáiva. Ñemoñanga peteĩha oisãmbyhy rae Chínare niko ñemoñanga Xia amo 2000 Kirito mboyve. Ary 221 Kirito mboyve guive, pe ñemoñanga Qin omoĩvo ipoguýpe heta tetã ambuéva ha ojapo Chína mburuvi, ko tetã apekue oñembotuicha, oñemopehẽ ha ojoaju jey jey. Tavakuairetã Chína omosẽ ñemoñanga Qing, mburuvicha guasu ñemoñare pahague, ary 1911-me ha oisãmbyhy Chínare 1949 peve. Hapõ mburuvi oñehundi Ñorairõ Guasu Mokõihápe ha omosẽ rire iñorairõhára aty Chínagui, upe aty ojokuaikuaáva ohekáva amoño'ỹtekuareko (partido comunista) oñemoĩ Chína retãygua ñorairõre ha ojapo ko Chína Tetarã Retã táva Pekĩme ára 1 jasypa 1949-pe. Aty ojokuaikuaáva Kuomintang, oisãmbyhy akue Tavakuairetã Chínare, ova akue arã Taipéi távape, ha upe guive oisãmbyhýnte Taiuãre ha ypa'ũnguéra ambuéva Taiuã jerére.

Oiko guive viru remimono'õ myatyrõ 1978-pe, Chína niko pe tetã ipirapire ñemono'õ oñemboheta pya'evéva, upéicha hína ko'ãga Chína niko tetã oñemuvéva ha ojoguavéva mba'ekuéra tetã ambuévagui.[6] Chína ipu'akaite orekógui ñorairõhára aty mbarete, oĩva umi mbaretevéva apytépe ha hetavéva ohepyme'ẽ omomba'apo hag̃ua iñorairõhára aty.[7] Ko tetã oike ONU atýpe ary 1971-me, oike avei heta aty mba'eguasúva, BRICS ha G20 techapyrãme. Ojehechakuaa Chína ipu'akaiteha ha oñemomba'eheta pya'iteha.[8][9][10]

Héra ypy

[jehaijey | emoambue kuatia reñoiha]

Ko ñe'ẽngue «Chína» ou peysiañe'ẽgui Cin (چین), ha upe niko sánskrito ñe'ẽgui Cīna (चीन).[11] Ojehecha ko ñe'ẽngue ojeipuru rae ary 1516-pe, upe kuatiañe'ẽ ohai Duarte Barbosa, karai Poytuga retãygua.[12] Oñeimo'ã ko ñe'ẽngue Chína ou ñemoñanga Qin réragui (ojehaíva iñe'ẽme 秦 ha oje'éva "Chin").[13]

Ko tetã réra tee niko Chína Tetarã Retã (ojehaíva iñe'ẽme "中华人民共和国" ha oje'e "Zhōnghuá Rénmín Gònghéguó"), umi ñemoñaga ha tetã rekuái ambuéva katu heta omoambue ko tetã réra. Chinañe'ẽ oipuru hetã réra ko ñe'ẽngue "Zhongguó" (ojehaíva "中国"), ko ñe'ẽngue niko ou zhong —he'iséva "mbyte"—, ha guó —he'iséva "tetã"— ha oipuru avei hikuái ko ñe'ẽngue "Zhonghuá" (ojehaíva "中华"). Ko ñe'ẽngue zhongguó ymaite guive ojeipuru ha ojehecha heta kuatiañe'ẽ ymaguarépe,[14] oipuru hikuái ohechaukaségui hetã niko yvy mbytépe oĩhague ha ikoéva umi tetã ambuévagui. Ndaha'éi Chína retãyguakuéra mante ohecha hetã oĩ gua'u Yvy mbytépe ha oipurúva ko ñe'ẽ "mbyte" he'i hag̃ua hetã ikoeitéva, heta tetã ambuéva oipuru avei upéicha herarã.[15]

Marandeko

[jehaijey | emoambue kuatia reñoiha]

Marandeko-mboyve

[jehaijey | emoambue kuatia reñoiha]

Umi mba'e ohechaukáva tekoypykuaaty rehegua ohechauka umi yvypóra ypykue oikóva Chína-pe og̃uahẽ hague upe tetãme ojapo 2,25 sua ary rupi.[16] Peteĩ itakua oĩva Zhoukoudian-pe —hi'aguĩva ko'ãgagua Pekín-gui— oguereko umi fósil ojejapóva ary 680 000 ha 780 000 ary Kirito mboyve[17] ha ha'e pe ojeheróva kuimba'e Pekín pegua, peteĩ subespecie Homo erectus-pegua oikova'ekue yva ñembyatýgui ha mymba jejukágui, oiporúva tata ha tembiporu itágui ijapopyre.[18][19] Peteĩ yvypóra retekue rembyre, ary 18 000-11 000 Kirito mboyve, ojejuhu upe kuimba'e Pekín rendaguépe voi.[20] Pe mba'ekuaarã ypykue ohechaukáva peteĩ yvypóra javeguaitereiha China-pe ojejuhu Liujiang-pe (Guangxi), ojejuhuhápe peteĩ akãrague oje'éva ojapo hague 67 000 ary rupi. Ha katu, oĩ gueteri jeikovai mba'éichapa ojejapo ojekuaa hag̃ua mboýpa ary umi Liujiang yvypóra retekue rembyre, ko'ýte oñembojojávo ambue yvypóra retekue ojoguáva hese, ha'eháicha pe ojejuhúva Minatogawa-pe, amo Okinawa ypa'ũme.[21][22] Oĩ tembikuaatyhára he'íva ojapoha amo 5000 ary oiko guive yvypóra Chínape ohaikuaamíva.[23]

Umi ñemoñanga ypykue

[jehaijey | emoambue kuatia reñoiha]
Peteĩ Ding, japepo kuarepotígui ijapopyre ojeipuru va'ekue jeroviapy ñembo'épe, ojejapo va'ekue Shang ñemoñanga ára pukukue pahápe (sa'ary XVIII-XI Kirito mboyve)
Suzhou ka'aguy ymaguare

Xia ñemoñanga ha'e va'ekue tetã ñemoñanga peteĩha,[24] jepémo ndojejuhúi gueteri mba'eveichagua mba'ekuaarã añetegua oĩhague, ojeguereko kuatiahaipyre añoite.[25] Ko'ã mba'e oje'éva umi kuatia yma guarépe, oje'e ikatuha ko ñemoñanga oisãmbyhy kuri ary 2205 rupi Kirito ou mboyve. Xia ñemoñanga mboyve, jajuhu peteĩ mombe'upy he'íva oiko ndaje y guasu oñuvãmba ha ára pukukue Mbohapy Karai Guasu mba'éva: Fu Xi, Huang Di ha Shen Nong. Umi ára oñemopyenda mboyve Xia ñemoñanga, tetã ñesãmbyhy oñemopyenda oisãmbyhymívo umi Xia ha upéi oisãmbyhymi umi Chi You, upéicha oiko jey ha jey.

Peteĩha ñemoñanga chína ohejáva mombe'upy añetegua ha'e Shang ñemoñanga,[26][27] oisãmbyhymi hikuái oisãmbyhyháicha umi mburuvicha guasu Ára Mbytegua pegua, oisãmbyhy ysyry Sa'yju rembe'ýpe sa'ary XVII ha XI pukukue Kirito mboyve.[28][29] Jepémo peteĩha Shang oisãmbyhy ñemby gotyo tetãvore Shandong-pe, peteĩ ka'aguy guasu upe jave,[28] ohupyty hikuái pokatu tuichavéva umi tekoha oiméva kuarahyresẽ tetãme, umi ojeheróva yi, hendivekuéra ojokupyty porã.[28] Pe mburuvicha Tang, ojehechávo mburuvicha guasu ikatupyrýva ha hekoporãva ramo, omosẽ Shang ñemoñanga upe tetãvoregui ha omopyenda imburuvicha guasu itavusu Erligang-pe.[30]

Pe Chinañe'ẽ jehai itujavéva ojejuhúva ko'ágã meve ha'e peteĩ oráculo ojejapóva kangue rehe Shang ñemoñangágui,[31] ikatu jahecha hese tai ymaguaréva ko Chinañe'ẽ ko'ãgagua ypykuéva.[32] Shang-kuéra ndaipu'akái Zhou-kuéra rehe, upéicha omoheñói hikuái Zhou ñemoñanga, oisãmbyhýva sa'ary XII guive V peve Kirito mboyve, mbeguekatúpe ipu'aka oĩnteva itavusúpe oñemosarambívo opaichagua karai guasu oisãmbyhýva apytépe, upéva peve ipahápe, osẽ umi Zhou retã ikangykuégui heta tetã hekosãsóva oñorairõmbáva ojuehe upe ára pukukue hérava Umi Arapoty ha Araroguekúi aja. Sa'ary 5 ha 3 mbytépe Kirito mboyve, oñemopyenda Tetãnguéra oñorairõva ára pukukue, tetã Chína ko'ãgagua oñemboja'órõguare 7 tetãvore hekosãsóvape, peteĩteĩva oguereko mburuvicha guasu, sãmbyhyhára ha ñorairõhára aty tee.[33]

Chína Mburuvi

[jehaijey | emoambue kuatia reñoiha]
Kuatia tenonde: Chína Mburuvi
Algunos de los cientos de Guerreros de Terracota, creados durante la dinastía Qin

Umi Tetãnguéra Oñorairõva opa ary 221 Kirito mboyve, pe tetã Qin ipu'akárõguare ambue 6 mburuvichakuéra rehe, omoheñóivo peteĩha tetã tee peteĩchagua chíno. Qin Shi Huang oikuaauka ha'eha peteĩha mburuvicha guasu (始皇帝) ha omoñepyrũ ombopyahu Chína tuichakue javeve, ojehechakuaáva Chinañe'ẽ taikuéra oñemopeteĩ, upéicha avei oiko umi mba'era'ã rehe ha pareha avei. Pe Qin ñemoñanga ho'a Shi Huang Di omano rire, umi tekome'ẽre ohoséva omotenonde rire peteĩ ñepu'ã.[34]

Ko'ãva Han ñemoñanga oisãmbyhy 206 Kirito mboyve guive 220 Kirito rire peve ha omoheñói peteĩ arandupy Han teéva tavayguakuéra apytépe opytáva ko'ãga peve. Han-kuéra ombotuichave hetã yvy apekue tuicha ñorairõ rupive ñemby gotyo Koréape, amo Vienãme, Mongólia-pe ha Mbyte Ásiape, ha omopyenda Aopo'i Rape, ombojoajúva chupekuéra umi Eurásia retã ambuévare. Mbeguekatúpe Chínagui oiko upe aja tetã poguasu tuichavéva ko yvy ape ári.[35] Konfúsio rape oiko mburuvi remimo'ã tee ramo. Jepémo oheja hikuái pe legalismo (Qin ñemoñanga remimo'ã tee he'íva oñesãmbyhy va'erã tetã tekome'ẽnte rehe ha jerovia'ỹre) umi tetã remimoĩmbyre legalista opyta gueteri tetã ñesãmbyhy pyendápe.[36]

Mongoraha Guasu Chinagua, omopu'ãva opáichagua ñemoñanga 200 ary pukukue omboyke hag̃ua umi pytagua ondyryséva Chínare.

Ho'a rire umi Han, oñepyrũ pe ára pukukue isarambipáva ojekuaáva Mbohapy Tavetã ramo.[37] Pe joaju mbykymi Jin ñemoñanga rehegua oñehundi umi "po pytagua" ñemopu'ã rupive. Ary 581 jave ko tetã oñembojoaju Sui ñemoñanga poguýpe, hákatu ndaipu'akáigui Goguryeo-Sui ñorairõme (598-614) omoñepyrũ ho'a.[38]

Tang ñemoñanga ha Song ñemoñanga ndive oñepyrũ peteĩ ára pukukue iporãitereíva Chína virurekokuaa, mba'aporekokuaa ha arandupýpe g̃uarã. Oiko rire pe ñorairõ umi tuyko kuéra rehe, oguereko jey ipoguýpe umi Tetãvore Kuarahyreikegua ha oipe'a jey pe Aopo'i Rape, hákatu oñehundi hikuái pe An Lushan ñemopu'ã rupive, sa'ary VIII jave.

Ary 907-pe, China yvate gotyo, umi Kitã omoheñói Liao ñemoñanga ary 1125 peve, upérõ oity Yurchen rupive, omoheñóiva Jin ñemoñanga pe yvy apekue oñemomba'éva hikuái. Ho'a rire Liao ñemoñanga ary 1125-pe, heta Kitãnguéra oho kuarahyreike gotyo omoheñóihápe hikuái Tetã Kara-Kitan, ipahápe oñehundi Gengis Kan rupive ary 1218-pe.

Yvy apekue umi ñemoñanga Song, Liao ha Xi mba'éva ary 1111 jave.

Song ñemoñanga ha'e peteĩha tetã ñesãmbyhy ko yvy ape ári oipurúva kuatia viru ha peteĩha Chína rekuái oguerekóva peteĩ aty ñorairõha mbarete yguasúpe oipytyvõva ñemuha yguasu rupi. Sa'ary X ha XI mbytépe, hetave umi tetãygua ha mokõi jey okakuaa hetakue oguahẽkuévo 100 sua, péva oñembotuichave arro ñemitỹ rupi tetã mbytépe ha ñemby gotyo. Konfúsio rape avei oñemoingove jey, ombohováivo Vúda rape oñemotenondéva Tang oisãmbyhy aja, upéicha avei okakuaa jey tembiapoporã ha arandupykuaaty. Hákatu, naimbaretéiva umi iñangarekohára ha umi Yurchen oñorairõ hese, upéicha omoheñói hikuái pe Jin ñemoñanga.

Ary 1127-pe Mburuvicha guasu Song Huizong ha itavusu ojejapyhy Jin-Song ñorairõ aja, upéicha iñemoñanga hembýva ova va'erã ñemby gotyo.[39][40]

Sa'ary XIII jave ondyry Chína rehe pe Mongólia Mburuvi. Ary 1271-pe mburuvicha mongol Kublai Khan omoheñói Yuan ñemoñanga. Yuan-kuéra ipu'aka pe hembýva Song ñemoñangágui ary 1279. Mongol-kuéra ondyry mboyve Chína rehe tetãyguakuéra hetakue ha'e 120 sua, oñemboguejyve 60 sua-pe ojepapa jeývo ary 1300 jave.[41] Zhu Yuanzhang ipu'aka Yuan rehe ha omoheñói Ming ñemoñanga ary 1368 jave. Ming ñemoñanga poguýpe ojehasa ambue ára pukukue iporãitereíva, omoheñóivo ygarata aty tuichavéva yvy ape ári upe jave. Ko'ã aja, Zheng He oñepyrũ oho ko yvy ape ári ohecha hag̃ua, og̃uahẽvo umi tenda mombyry Áfrika-icha.[42] Umi ary peteĩha tetã rekuáipe, itavusu oñemoambue Nanjing-gui Pekĩ-me. Oñembotuichave rupi capitalismo ou umi karai arandu Wang Yangming-icha, otakýva tetã rekuái rehe ha ombotuichave Neoconfucianismo umi temimo'ã ha'eháicha "yvypóra reko peteĩ" ha "avano'õ ñembojoja".[43]

Presencia portuguesa en China desde el Tembiecharã:Siglo hasta 1999_ Pupura_Asentamientos .Rosa_ Territorios aliados (China Ming) Amarillo _Fábricas, Cortes reales. Rojo_Expediciones terrestres del Tembiecharã:Siglo contra manchúes.

Ary 1644-pe, Pekĩ ojejapyhy peteĩ joaju ombohováiva tetãre omotenondéva Li Zicheng. Mburuvicha paha Ming, Chongzhen, ojejuka ho'ávo upe táva. Pe Qing ñemoñanga manchu oñembojoaju Ming ñemoñanga ruvicháre Wu Sangui ha omboguejy mburuvicha guasúgui Shun ñemoñanga, oipyhývo ipoguýpe upe mburuvi.[44]

Poytuga

[jehaijey | emoambue kuatia reñoiha]

Ary 1513 guive karai Jorge Álvares rupive, Poytuga oike Chínape peteĩha jey[45] oñeha'ãmbávo ojapo ikolóniarã 40 ary pukukue Chína rembe'ýpe ha ypa'ũnguérape, upéicha oñorairõ hikuái yguasu rupive ha Chína mburuvi ñorairõharakuéra ojuka heta kolóno Poytuga pegua. Oñemohenda rire Poytuga retãyguakuéra Hapõme[46] oñepyrũ hikuái ombojoaju Hapõ ha Índia, ha upéicha ombojoaju avei Chína umi tetã ambuévare ko yvy ape ári. Ary 1554 jave, Chína Mburuvípe hi'ã porã[47] toñemopu'ã ygarupa Poytuga mba'éva, upéicha oheja hikuái tomopu'ã Poytuga ygarupa omosẽ rire umi piráta yguasúgui. Oiko Makáogui peteĩ kolónia Poytuga pegua 445 ary aja.[48]

El imperio de la dinastía Qing en 1820, máxima extensión territorial que ha tenido China en su historia.

Oiko rupi apañuái Ming ñemoñangáme ha hesuita-kuéra oĩ Ming róga guasúpe,[49] Mburuvicha Tianqui (1621-1627) ha upéi Mburuvicha Chongzhen (1628-1644) umi manchu ondyrypa mboyve ha omoñepyrũ mboyve Quing ñemoñanga, heta jey ohenói hikuái ñepytyvõ ñorairõhára[50], kuimba'ekuéra ha mboka (ko'ýte kañõ ha mba'e ñorairõrã) umi Poytuga retãyguágui Makáo pegua.[51] Ko'ãva ha'eva'ekue ombokatupyry haguã aty ñorairõhára chíno térã ojokuái haguã aty ñorairõhára rehe hesuita-kuéra ndive oikuaa porãva Chinañe'ẽ.[52][53]

Upe rire, ho'a rire Pekĩ ary 1644-pe ha ojejuka rire Ming ñemoñanga mburuvicha paha, hembireko ha kuñamburuvicha, ko'ãga hérava "Helena" ha ambue tapichakuéra mburuvicha Ming rogayguakuéra oñemongarai Hesu rapére 1648-pe.[54]

Mburuvi paha

[jehaijey | emoambue kuatia reñoiha]
Una pintura del siglo XIX que muestra la rebelión Taiping (1850-1864)

Pe Qing ñemoñanga, oisãmbyhýva ary 1644 guive ary 1912 peve, ha'e China retã paha. Sa'ary XIX-pe, Qing ñemoñanga ombohovái va'erãkuri Kuarahyreikegua imperialismo mokõive Ñorairõ Ópio rehegua (1839-1842 ha 1856-1860) Tavetã Joaju rehe. Ojeity tetã Europagua rehe, Chína oiko va'erã umi kuatia jekupytyha hekope'ỹva poguýpe, opaga va'erã tepyme'ẽ ñorairõre ha ome'ẽ ygarupa Hong Kong umi Vyretañaguápe.[55] Pe Ñorairõ peteĩha Chína-Hapõ (1894-1895) omboyke Qing pu'aka Koréagui, ome'ẽvo avei ypa'ũ Taiwán Hapõ poguýpe.[56] Oñemokangy haguére Qing ñemoñanga ombohetave apañuãi tetã ryepýpe. Ára 1850 ha 1860 mbytépe, ñorairõ ojekuaáva Taiping Ñemopu'ã ramo ohundi China ñemby gotyo, ambue ñemopu'ã ha'eháicha Ñorairõ Punti-Hakka (1855-1867), Nian Ñemopu'ã (1851-1868), Miao Ñemopu'ã (1854-1873), Panthay Ñemopu'ã (1856-1873) ha Dungan Ñemopu'ã (1862-1877) ojapo sarambi tetã tuichakue javeve.

Oñepyrũ sa'ary XIX jave pe Chína jerova guasu. Hetaite umi oheja hetã ha ova ambue tetãme pe ñorairõ rupive ha mba'e vai ha'éva pe ñembyahýi guasu oiko va'ekue Chína yvatevogua (1876-1879), omanórõguare 9 ha 13 sua tapicha.[57] Ary 1898-pe, Mburuvicha Guangxu ojapo tetã ñemyatyrõrã omopyendávo peteĩ tetã rekuái oporokuái peteĩme léi guasu rupive, hákatu omosẽ chupe pe Kuñamburuvicha Ci Xi, peteĩ golpe de estado-pe, jepémo omoheñói avei tembiapo omyatyrõséva tetãme, oikuaaukáva telégrafo ha ferrocarril ha omboykéva umi mba'e ymaguare guive ojejapóva ha'eháicha kuña py jejokua.[58][59] Pe Bóxers ñemopu'ã ary 1899-1901 jave, peteĩ ñemopu'ã guasu ombotovéva pytagua mbaretekue tetãme, omokangyve Qing ñesãmbyhy. Ipahápe Xinhai ñemopu'ã ary 1911-pe omohu'ã Qing ñemoñanga ha upéicha opa mburuvi, upe guive omoheñói Tavakuairetã Chína.

Tavakuairetã Chína

[jehaijey | emoambue kuatia reñoiha]
Sun Yat-sen, el padre de la China moderna (sentado a la derecha), y Chiang Kai-shek, posterior presidente de la República de China (hoy Taiwán)

Ára 1 jasyteĩ 1912 jave oñemopyenda pe Tavakuairetã Chína, karai Sun Yat-sen, Kuomintang rendota (KMT térã Partido Nacionalista) ojupi imburuvicha interino ramo.[60] Jepémo oheja va'erãkuri tetã ñesãmbyhy ojupi hag̃ua Yuan Shikai, peteĩ ruvicha ñorairõhára yma Qing ñemoñangágui, ha'e ojejapo hese ary 1915 jave Chína Mburuvichavete ramo. Tuichaitégui ombohovái hese umi tetãygua ha oñemoĩgui avei hese ijaty ñorairõhára, oheja va'erã tetã ñesãmbyhy ha omopyenda jey pe tavakuairetã.[61]

Yuan Shikai omano rire ary 1916-pe, Chína oñemboja'o jokuaikuaápe. Tetã sãmbyhy oĩva Pekĩme ojehechakuaa umi tetã ambuéva renondépe, hákatu ndaipokatúi tetã ryepýpe; umi tetãvore rendota katu oisãmbyhykuaa tetãre.[62][63] Ary 1920 pahápe, Kuomintang, omyakãva Chiang Kai-shek, ikatu ombojoaju jey tetã ipoguýpe mba'e ñorairõrã ha jekupytyrã iñarandúva rupive, ojekuaáva téra "Jeheka Yvatevogua" ramo.[64][65] Omomýi hikuái itavusu táva Nankín-pe ha oñeha'ãmba toiko hag̃ua Chínagui peteĩ tetã jekopytyjojápe.[66][67] Oñepyrũ guive Chína retãygua ñorairõ ary 1927 jave, umi Kuomintang oñorairõ komunísta rehe, jepémo ombohasyve ko ñorairõ tuichaite oñepyrũ rire ñorairõ Hapõ Mburuvi rehe.[68]

Ñorairõ mokõiha Chína-Hapõ (1937-1945), Ñorairõ Guasu Mokõiha mba'éva, ombopy'aguapy umi komunísta ha umi Kuomintang, ojoaju hikuái oñorairõkuévo Hapõ rehe. Ondyrývo Chínare hetaite ñorairõ angaipa ojapova'ekue Hapõ ñorairõharakuéra umi Chína retãygua rehe; ipahápe, amo 20 sua Chína retãygua omano.[69] Techapyrãme, táva Nankín añoite, Hapõ ojuka amo 200 000 tekove.[70] Hapõ oñeme'ẽ Chína rehe ary 1945 jave. Taiuã, ha Pirakutuhára Ypa'ũnguéra, oike Tavakuairetã Chína poguýpe. Jepémo Chína ipu'aka va'ekue, oñembyai pe ñorairõ rupive ha oñemboguejypa pirapire. Kuomintang ha komunista-kuéra oñorairõ jey.[71]

Chína Tetarã Retã

[jehaijey | emoambue kuatia reñoiha]
Mao Zedong proclama la creación de la República Popular China el 1 de octubre de 1949

Ñembohovái tuichaitéva Chína retãygua ñorairõ rehegua opa 1949 jave, pe Partido Comunista oñemomba'ekuévo tetã tuichakue yvyrusúpe rehe ha Kuomintang oho Taiuã ypa'ũme, upéicha Tavakuairetã Chína poguýpe oĩnte Taiuã, Hainan ha umi ypa'ũ ijerére. Mao Zedong, Partido Comunista ruvicha, ojapo ko Chína Tetarã Retã ára 1 jasypa 1949-pe.[72] Ko Chína Tetarã Retã héra mokõi va'ekue: Chína komunísta ha Chína Pytã.[73] Ary 1950 jave, oñemomba'e hikuái Hainan rehe ha oipe'a Tavakuairetã Chína poguýgui.[74] Ary 1950 jave ondyry avei Tíbet rehe, pe aty ñorairõhára tivetáno ikangy ha ndaipu'akái, amo ary 1913 jave Dalái Lama he'i Tíbet isãso hague.[75] [76]

Mao Zedong omokyre'ỹ Chína retãygua hetakue okakuaa hag̃ua, upéicha haimete oñembohetave mokõi jey 550 sua-gui hetave 900 sua-pe upe ára pukukue oisãmbyhývape, ohóva 1976 peve.[77] Jepémo, ko aponde'a virurekokuaápe ha avano'õme guarã, ojeheróva Jeguata Guasu Tenonderã, ojapo ñembyahýi guasu omanórõguare 45 sua tapicha.[78] Upe jave, Chína ojuka haimete mokõi sua okára ruvicha, he'i hesekuéra «ombohovái pe ñemopu'ã».[79] Ary 1966-pe, Mao ha iñirũnguéra omoñepyrũ "Arandupy Ñemopu'ã", oguerúva hendive peteĩ ára pukukue umi tetãre ombohováiva ojehekárõguare, upéicha oho Mao omano meve. Ko Arandupy Ñemopu'ã, heñói va'ekue umi ohekáva pokatu apytépe Partido Comunista ryepýpe ha kyhyje Joaty Soviétiko-gui, ogueru tuicha sarambi Chína avano'õme.[80] Jasypa 1971 jave Chína Tetarã Retã omyengovia Tavakuairetã Chínape ONU atyguasúpe.[81] Upe ary rire, chíno-kuéra ha soviétiko-kuéra ojeipe'avévo, Mao ha Zhou Enlai oñembyaty Richard Nixon ndive omoheñói haguã joaju jekupytyrã Tetãvore Joapykuéra ndive peteĩha jey.[80]

Omano rire Mao ary 1976 jave, Deng Xiaoping ojupi tetã ruvicha ramo ha ojapo heta virurekokuaa ñemyatyrõ.[82] Upe rire, Partido Comunista oheja rei Chína retãyguakuéra ha noisãmbyhyvéi mbaretépe hekove rehe.[83] Upéicha virurekokuaa iñambue ha ojehecha ypykatu ojeheróva «ñemoirũrape Chína rekópe».[84] Chína Tetarã Retã ojapo iléi guasurã ára 4 jasypakõi 1982-me. Ary 1989-pe, Chína oñorairõ vaígui umi temimbo'ekuéra oho va'ekue okarusu Tian'anmen-me ombohovái hag̃ua tetã sãmbyhýre, tetãnguéra okondena ha omoĩ tepyme'ẽ Chína rehe.[85]

Tendota Jiang Zemin ha sãmbyhyhára tenondegua Zhu Rongji oisãmbyhy Chínare 1990 arykuéra pukukuévo. Oĩvove hikuái tetã renondépe, virurekokuaa iñakãrapu'ã porã ha ojehecha amo 150 sua okára naimboriahuvéi, PIB okakuaa ary ha ary amo 11,2 %.[86][87] Tetã iñakãrapu'ã porãite ha okakuaa pya'e oisãmbyhývo Hu Jintao sa'ary XXI ñepyrũme. Ha katu tetã pya'e okakuaa haguére avei oguereko mba'e vai tekoha ijyvýpe,[88][89] ha avano'õ oñepyrũ ojerure tetã sãmbyhy tomba'apo porãve.[90][91] Chína retãyguakuéra rekove oñemoporã pya'e ohasáramo jepe pe virurekokuaa ñembotapykue 2008-2013 rupive, hákatu tetã oñesãmbyhy gueteri itavusúpe añónte.[92]

Ary 2013 jave, Xi Jinping ojupi tetã ruvicha ramo ha Li Keqiang ojupi sãmbyhyhára tenondegua ramo.[93][94] Ha'ekuéra ojapo heta virurekokuaa ñemyatyrõ ombopya'eve hag̃ua Chína akãrapu'ã,[95][96] imbeguemígui ojupi hikuái mboyve tetã sãmbyhýpe.[97][98][99][100] Xi ñesãmbyhy omoambue avei ka'irãi omoporãve hag̃ua tekojoja ha omoambue pe tembiapoukapy he'íva ñemoñare imemby peteĩete va'erã, ani hetave. Ára 14 jasypakõi 2013-pe oiko Chínagui pe tetã mbohapyha, Tetãvore Joapykuéra ha Joaty Soviétiko ykére, ogueraháva mba'ekuéra jasýpe, pe aponde'a hérava Chang'e 3 rupive oipurúva robot hérava Yutu.[101]

Ary 2019 pahápe, táva Wuhan-pe oñepyrũ koronavíru mba'e pyahu, ome'ẽva pe mba'asy vai hérava COVID-19, upe guive oñepyrũ pe COVID-19 ñemosarambi guasu.

Yvy apekue ñemohenda

[jehaijey | emoambue kuatia reñoiha]
Chína retãvore 23 hína, 5 tetãvore hekosãsóva ha mokõi tetãvore iñesãmbyhy ikoéva.

Chína yvy apekue oñemohenda mokõipa mokõi tetãvore rupive, upéicha avei, he'i oĩ va'erã ipoguýpe upe Chína ombohéra tetãvore Taiuã ha ojerure hese, oĩva katu ko'ãga Tavakuairetã Chína ipoguýpe ha ndaipóri Chína rekuái upépe.

Ijyvy apekuépe oĩ avei po tetãvore hekosãsóva, umíva niko Sinkiang, Mongolia Interior, Tíbet, Ningxia ha Guangxi), tetãvore rekuái mbaretevéva ha ikatu oiporavo mba'e ambuéva iñesãmbyhyrã oikógui ijapekuépe tetã ypykuekuéra ambuéva, tavarandu ha avano'õ ambuéva ndaha'éi Chína tavarandu ha avano'õicha.

Ojekuaa avei oĩha irundy táva tetã rekuái oisãmbyhýva —Pekĩ, Tianjin, Changái ha Chongqing— ha mokõi tetãvore iñesãmbyhy ikoéva —Hong Kong ha Macao— umíva ikatu oiporavo porãve iñesãmbyhyrã.[3]

Mandu'apy

[jehaijey | emoambue kuatia reñoiha]
  1. ↑ «China supera a EE.UU. y ya es primera economía mundial», El Economista, 8 de octubre de 2014. Ojehechákuri árape: 9 de octubre de 2014.
  2. ↑ Pardo, Pablo. «EL FMI declara a China la mayor economía del mundo», El Mundo, 8 de octubre de 2014. Ojehechákuri árape: 9 de octubre de 2014.
  3. ↑ 3,0 3,1 «Sino-British Joint Declaration» (en inglés). Wikisource (1984). Ojehechákuri árape: 14 de enero de 2014.
  4. ↑ «Chinese Civil War» (en inglés). Cultural-China.com. Archivado desde el original, el 12 de septiembre de 2013. Ojehechákuri árape: 14 de enero de 2014. «To this day, since no armistice or peace treaty has ever been signed, there is controversy as to whether the Civil War has legally ended.»
  5. ↑ 5,0 5,1 CIA. «China - Geografía - Libro Mundial de Hechos». Ojehechákuri árape: 28 de febrero de 2017.
  6. ↑ «China trade now bigger than US» (en inglés). Daily Telegraph (10 de febrero de 2013). Ojehechákuri árape: 14 de enero de 2014.
  7. ↑ «Military and Security Developments Involving the People’s Republic of China 2013» (PDF). US Secretary of Defense (2013). Archivado desde el original, el 7 de agosto de 2013. Ojehechákuri árape: 22 de agosto de 2013.
  8. ↑ «China: a military giant in the making?» (en inglés). BBC.co.uk (9 de marzo de 2012). Ojehechákuri árape: 14 de enero de 2014.
  9. ↑ Bergsten et al., 2006, p. 224.
  10. ↑ «A Point Of View: What kind of superpower could China be?» (en inglés). BBC.co.uk (19 de octubre de 2012). Ojehechákuri árape: 14 de enero de 2014.
  11. ↑ Houghton-Mifflin (ed.): «China» (en inglés). The American Heritage Dictionary of the English Language (2000). Ojehechákuri árape: 14 de enero de 2014.
  12. ↑ «China». Oxford English Dictionary (en inglés). 1989. ISBN 0-19-957315-8. 
  13. ↑ «China» (en inglés). Online Etymology Dictionary (2001). Ojehechákuri árape: 14 de enero de 2014.
  14. ↑ «《尚書•梓材》» (en chino). Wikisource. Ojehechákuri árape: 14 de enero de 2014. «「皇天既付中國民越厥疆土于先王」»
  15. ↑ Wilkinson, 2000, p. 132.
  16. ↑ Archaeological Institute of America, ed (2000). «Early Homo erectus Tools in China» (en inglés). Archaeology 53 (1). Archivado del original el 15 de enero de 2013. https://web.archive.org/web/20130115200255/https://archive.archaeology.org/0001/newsbriefs/china.html. Consultado el 14 de enero de 2014. 
  17. ↑ Shen, G.; Gao, X.; Gao, B.; Granger, De (marzo 2009). «Age of Zhoukoudian Homo erectus determined with (26)Al/(10)Be burial dating». Nature 458 (7235):  pp. 198-200. doi:10.1038/nature07741. ISSN 0028-0836. PMID 19279636. Bibcode: 2009Natur.458..198S. 
  18. ↑ «Beijing Man Site Museum» (en inglés). ChinaMuseums.com. Archivado desde el original, el 11 de mayo de 2008. Ojehechákuri árape: 14 de enero de 2014.
  19. ↑ Unesco (ed.): «The Peking Man World Heritage Site at Zhoukoudian» (en inglés). Unesco.org. Archivado desde el original, el 4 de diciembre de 2013. Ojehechákuri árape: 14 de enero de 2014.
  20. ↑ Unesco (ed.): «Sitio del hombre de Pekín en Zhukudian». Unesco.org. Archivado desde el original, el 11 de julio de 2021. Ojehechákuri árape: 14 de enero de 2014.
  21. ↑ Universidad de Nueva Inglaterra (Australia) (ed.): «Liujiang» (en inglés). Personal.une.edu.au. Archivado desde el original, el 22 de noviembre de 2011. Ojehechákuri árape: 14 de enero de 2014.
  22. ↑ Bower, B.. «Skull may complicate human-origins debate. (Chinese Roots)» (en inglés). The Free Library. Archivado desde el original, el 30 de abril 2011. Ojehechákuri árape: 14 de enero de 2014.
  23. ↑ BBC (ed.): «China axes 'show ancient writing'» (en inglés). BBC.co.uk (11 de julio de 2013). Archivado desde el original, el 6 de septiembre 2017. Ojehechákuri árape: 14 de enero de 2014.
  24. ↑ Universidad Estatal de Pensilvania (ed.): «Exploring China. History» (en inglés). Archivado desde el original, el 7 de abril de 2019. Ojehechákuri árape: 12 de marzo de 2022.
  25. ↑ Junta de Castilla y León (ed.): «Las dinastías Xia y Shang (China)». Archivado desde el original, el 24 de julio de 2012. Ojehechákuri árape: 14 de enero de 2014.
  26. ↑ Ceinos, 2006, p. 43.
  27. ↑ Pletcher, 2011, p. 35.
  28. ↑ 28,0 28,1 28,2 Tembiecharã:Cita Harvard
  29. ↑ Fowler y Fowler, 2008, p. 17.
  30. ↑ Tembiecharã:Cita Harvard
  31. ↑ Hollister, Pam (1996). «Zhengzhou». En Schellinger, Paul E.; Salkin, Robert M. International Dictionary of Historic Places: Asia and Oceania (en inglés). Fitzroy Dearborn Publishers. p. 904. 
  32. ↑ Keith, 2013, p. 4.
  33. ↑ Loewe y Shaughnessy, 1999, pp. 587-649.
  34. ↑ Lewis, Mark Edward (2010) (en inglés). The Early Chinese Empires: Qin and Han. Londres: Belknap Press. OCLC 723627895. 
  35. ↑ Dahlman, Carl J.; Aubert, Jean Eric. China and the Knowledge Economy: Seizing the 21st Century. World Bank Publications. OCLC 7354476189. http://eric.ed.gov/?id=ED460052. 
  36. ↑ Walton, Linda; Goucher, Candice Lee (2013). World History: Journeys from Past to Present. Volumen 1: From Human Origins to 1500 CE. Routledge. OCLC 854977028. https://books.google.cl/books?id=zdwpAAAAQBAJ&pg=PA108&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false. 
  37. ↑ Whiting, Marvin C.. Imperial Chinese Military History. Universe. OCLC 59006956. 
  38. ↑ Graff, David Andrew (2007). Medieval Chinese warfare. Routledge. OCLC 978432516. 
  39. ↑ Adshead, S. A. M.. T'ang China: The Rise of the East in World History. Nueva York: Palgrave Macmillan. OCLC 762087278. 
  40. ↑ Lang Ye; Zhenggang Fei; Tianyou Wang (2007). China: Five Thousand Years of History and Civilization. City University of HK Press. OCLC 1142373741. 
  41. ↑ Ho, Ping-ti (1967). An Estimate of the Total Population of Sung-Chin China. Chicago: Universidad de Chicago. OCLC 31151671. 
  42. ↑ Rice, Xan. «Chinese archaeologists' African quest for sunken ship of Ming admiral».
  43. ↑ Wang Yangming (1472—1529). Internet Encyclopedia of Philosophy. http://www.iep.utm.edu/wangyang/. 
  44. ↑ ««论明末士人阶层与资本主义萌芽的关系»». Ojehechákuri árape: 13 de diciembre de 2015.
  45. ↑ «HISTÓRIA – 500 ANOS DA CHEGADA DE JORGE ÁLVARES».
  46. ↑ «ALGUNS ASPECTOS DA INFLUÊNCIA PORTUGUESA NO JAPÃO, 1542-1640».
  47. ↑ «Prisioneiros do Império Celeste: O desastre da primeira embaixada portuguesa na China (1517-1524)».
  48. ↑ «Integração de Hong Kong e Macau na China».
  49. ↑ «History Of Mathematical Sciences: Portugal And East Asia Iv – Europe And China».
  50. ↑ «Rodrigues the Interpreter: An Early Jesuit in Japan and China».
  51. ↑ «Statecraft and Intellectual Renewal in Late Ming China: The Cross-Cultural».
  52. ↑ «Chinese and Indian Warfare - From the Classical Age to 1870».
  53. ↑ «The Military Collapse of China's Ming Dynasty, 1618-44».
  54. ↑ «On the Story of the Jesuits' Action in the Southern Ming Dynasty».
  55. ↑ Embree y Gluck, 1997, p. 597.
  56. ↑ «Sino-Japanese War (1894-1895)» (en inglés). Encyclopaedia Britannica. Ojehechákuri árape: 14 de enero de 2014.
  57. ↑ Organización de las Naciones Unidas para la Alimentación y la Agricultura (1995). «Dimensions of need – People and populations at risk» (en inglés). FAO.org. Ojehechákuri árape: 14 de enero de 2014.
  58. ↑ Antón, J. (2014, 3 de mayo) «Reivindicación de la implacable emperatriz-dragón china», El País.
  59. ↑ Chang, J. (2014) Ci Xi, La Emperatriz. La concubina que creó la China moderna, trad. de María Luisa Rodríguez Tapia. Madrid: Taurus.
  60. ↑ Tamura, 1997, p. 146.
  61. ↑ Haw, 2006, p. 143.
  62. ↑ Elleman, 2001, p. 459.
  63. ↑ Hutchings, 2003, p. 459.
  64. ↑ Zarrow, 2005, p. 230.
  65. ↑ Leutner, 2002, p. 129.
  66. ↑ Tien, 1972, pp. 60-72.
  67. ↑ Zhao, 2000, p. 43.
  68. ↑ Apter, 1994, p. 198.
  69. ↑ BBC History. «Nuclear Power: The End of the War Against Japan» (en inglés). BBC.co.uk. Ojehechákuri árape: 14 de enero de 2014.
  70. ↑ Tribunal Militar Internacional del Lejano Oriente (noviembre de 1948). «Chapter VIII: Conventional War Crimes (Atrocities)» (en inglés). iBiblio.org. Ojehechákuri árape: 14 de enero de 2014.
  71. ↑ Tien, Hung-mao (1991). Feldman, Harvey, ed. Constitutional Reform and the Future of the Republic of China (en inglés). M.E. Sharpe. p. 3. 
  72. ↑ Instituto Internacional Ucla. «East Asian Studies» (en inglés). Interdepartmental Programs. Ojehechákuri árape: 27 de noviembre de 2011.
  73. ↑ Tembiecharã:Cita Harvard
  74. ↑ «Red Capture of Hainan Island» (en inglés). The Tuscaloosa News. Google News Archive (9 de mayo de 1950). Ojehechákuri árape: 14 de enero de 2014.
  75. ↑ «The TibetansArchive copy» (en inglés) (PDF). University of Southern California. Archivado desde el original, el 2013-10-162013-10-16. Ojehechákuri árape: 14 de enero de 20142022-09-16.
  76. ↑ «Proclamación emitida por el Dalai Lama XIII (1913)» (en inglés) (PDF). Tibet Justice Center. Ojehechákuri árape: 14 de mayo de 2014.
  77. ↑ Tembiecharã:Cita Harvard
  78. ↑ «Mao's Great Leap Forward killed 45 million in four years» (en inglés). The Independent (17 de septiembre de 2010). Ojehechákuri árape: 27 de noviembre de 2011.
  79. ↑ Busky, 2002, p. 11.
  80. ↑ 80,0 80,1 «La Revolución Cultural China». Arte Historia.jcyl.es. Archivado desde el original, el 17 de noviembre de 2011. Ojehechákuri árape: 27 de noviembre de 2011.
  81. ↑ Kao, 1988, p. 188.
  82. ↑ «Deng Xiaoping». Biografías y vidas. Ojehechákuri árape: 27 de noviembre de 2011.
  83. ↑ Publo en línea. «85 años del Partido Comunista de China». Ojehechákuri árape: 27 de noviembre de 2011.
  84. ↑ Hart-Landsber, Martin; Burkett, Paul. «China and Socialism: Market Reforms and Class Struggle» (en inglés). Monthly Revieww Press. Ojehechákuri árape: 27 de noviembre de 2011.
  85. ↑ Oficina Nacional de Investigación Asiática. «The Impact of Tiananmen on China's Foreign Policy» (en inglés). NBR.org. Archivado desde el original, el 4 de abril de 2014. Ojehechákuri árape: 14 de enero de 2014.
  86. ↑ «Nation bucks trend of global poverty» (en inglés). China Daily (11 de julio de 2003). Ojehechákuri árape: 14 de enero de 2014.
  87. ↑ «China's Average Economic Growth in 90s Ranked 1st in World» (en inglés). People's Daily (1 de marzo de 2000). Ojehechákuri árape: 14 de enero de 2014.
  88. ↑ Carter, Shan; Cox, Amanda; Burgess, Joe; Aigner, Erin (26 de agosto de 2007). «China's Environmental Crisis» (en inglés). New York Times. Ojehechákuri árape: 14 de enero de 2014.
  89. ↑ «China worried over pace of growth» (en inglés). BBC.co.uk (16 de abril de 2006). Ojehechákuri árape: 14 de enero de 2014.
  90. ↑ Ni, Ching-Ching (enero de 2006). «China: Migrants, Students, Taiwan» (en inglés). Migration UC Davis.edu. Ojehechákuri árape: 14 de enero de 2014.
  91. ↑ «In Face of Rural Unrest, China Rolls Out Reforms» (en inglés). The Washington Post (28 de enero de 2006). Ojehechákuri árape: 14 de enero de 2014.
  92. ↑ «Frontline: The Tank Man transcript» (en inglés). Frontline. PBS (11 de abril de 2006). Ojehechákuri árape: 14 de enero de 2014.
  93. ↑ Moore, Malcolm; Phillips, Tom (15 de noviembre de 2012). «Xi Jinping crowned new leader of China Communist Party» (en inglés). The Daily Telegraph. Ojehechákuri árape: 14 de enero de 2014.
  94. ↑ «New China leadership tipped to be all male» (en inglés). Stuff.co.nz (6 de noviembre de 2012). Ojehechákuri árape: 14 de enero de 2014.
  95. ↑ BBC News (19 de julio de 2013). «China frees up bank lending rates» (en inglés). BBC.co.uk. Ojehechákuri árape: 14 de enero de 2014.
  96. ↑ «China eyes fresh stimulus as economy stalls, sets 7pc growth floor» (en inglés). Daily Telegraph (23 de julio de 2013). Ojehechákuri árape: 14 de enero de 2014.
  97. ↑ «The decade of Xi Jinping» (en inglés). Financial Times (25 de noviembre de 2012). Ojehechákuri árape: 14 de enero de 2014.
  98. ↑ BBC News (9 de diciembre de 2012). «China sees both industrial output and retail sales rise» (en inglés). BBC.co.uk. Ojehechákuri árape: 14 de enero de 2014.
  99. ↑ BBC News (10 de julio de 2013). «China's exports and imports decline» (en inglés). BBC.co.uk. Ojehechákuri árape: 14 de enero de 2014.
  100. ↑ BBC News (29 de julio de 2013). «China orders government debt audit» (en inglés). BBC.co.uk. Ojehechákuri árape: 14 de enero de 2014.
  101. ↑ «El robot chino ‘Yutu’ rueda por el suelo de la Luna». El País. Ojehechákuri árape: 16 de diciembre de 2013.

Joajuha

[jehaijey | emoambue kuatia reñoiha]


Ásia

Ahyganitã | Arávia Saudíta | Ayméña | Aservaijã | Chína Tetarã Retã | Arávia Emiráto Joapykuéra | Filipína | Hapõ | Horytáña‎ | Índia‎ | Indonésia‎ | Irã | Irake | Israel‎ | Jemẽ | Kambója | Kasahitã | Katára‎ | Kirigitã‎ | Kuáite‎ | Kuarahyresẽ Timor | Láo‎ | Lívano | Malásia‎ | Mayndíva‎ | Miama | Mongólia | Mburunéi‎ | Nepal | Ñemby Koréa | Omána | Pakitã | Paletína‎ | Rrúsia‎ | Singapúra | Síria‎ | Siri Lãka | Tajikitã | Tailándia | Tuykía | Tuykomenitã | Uvekitã | Varéĩ | Vangyladẽ | Vienã | Vutã | Yvate Koréa

Ko marandu ou "https://gn.wikipedia.org/w/index.php?title=Chína_Tetarã_Retã&oldid=130326" pegua