Guarani reko ha ñe'ẽ

GUARANI REKO HA ÑE'Ẽ REMBIASA

1. ÑANDE YPYKUÉRA

• 1.1. Aty guataha (corrientes migratorias)
• 1.2. Ava Pypuku (Caballero-ygua)
• 1.3. Ava Itaipuygua
• 1.4. Guarani retãngatu (Civilización Guarani)
• 1.5. Guarani tekopykatu ha jeroviakatu (Moral y religión Guarani)

1.1. ATY GUATAHA

Kuñakarai Branislava Susnik, heta tembiapo porã ojapova’ekue ñane retãme ohapykuehóvo ñande rapo; ja’eporãsérõ, oikuaa porã hagua ñande ypykuépe: mávapa ha’ekuéra, moõguipa ou, mamórupipa oikojepe hikuái ñane retãme, mba’éichapa hete, mba’éichaitépa oiko itavakuérape ha avei mba’éichapa omba’apo hikuái. Ha’e he’i umi ñande ypykue ouhague hikuái Asia, Australia ha Malasia-gui. Ha’ekuéra jeko oike Amérikape Estrecho de Bering rupi, oĩva ko’ága Alaska-pe. Avei, umi ñande ypykue oikejepékuri Amérikape Pacífico para rupi.

Umi oguahẽraẽvéva Paraguaýpe, atyguataha peteĩha (primera corriente migratoria), ha’ehína umi oñembohérava Australoide. Ko’ãva ova ha ova ohekávo hembi’urã, ndaha’éi ñemitỹhára. Iñemoñare ñane retãme hína Choroti, Chulupi, Lengua, Tova, Angaite, Sanapana ha Guana.

Australoide rire, oguahẽ hikuái atyguataha mokõiha (segunda corriente migratoria), ouva’ekue Siberia-gui. Ko’ãva ikatupyryvéma. Oipurukuaáma mymba kangue ojapo hagua hembipururã. Heseguakuéra hína Chamakóko ha Moro (Ajoréo).

Ipahápe, atyguataha mbohapyha (tercera corriente migratoria), oguahẽva Paraguaýpe ha’ehína umi oñehenóiva Malayo. Ko’ãva katu ñemitỹhára ha oipurukatu hikuái ita ojapo hagua hembipuru. Iñemoñare ñane retãme hína umi iñe’ẽ Guaraníva: Mby’a, Ava Katu (Ava Guarani), Pãi, Ache, Guaraju ha Tapiete.

1.2. AVA PYPUKU (CABALLERO-YGUA)

Ary 1986, oñemoñepyrũkuri peteĩ tembiapo ijojaha’ỹva Táva Caballero-pe, oĩvahína Paraguari yvyvorépe (Departamento de Paraguari). Pe tembiapo omoakã José Antonio Perasso, ñane retãyguáva; ha Luciana Pallestrini, Italia-ygua. Ha’ekuéra oheka upépe ñande ypykue rapykuere. Mokõivévante iñarandu ha ikatupyry upe mba’épe.

Hembiapokueraita rehe ae ko’ága jaikuaa Caballero-pe oikohague ñande ypykue “Ava Pypuku” ojapo mbohapysu poteĩsa ary (tres mil seiscientos años). Upépe ha’ekuéra ojogapo, oheja ikaruha rapykuere, oñotỹ umi omanóvape ha ojapo hembipururã yvy, ita ha kanguégui.

1.3. AVA ITAIPUYGUA

Itaipu Binacional omopu’ãva Hernandarias-pe tendyry’apoha (hidroeléctrica) ombojoaju avei Paraguay ha Brasil retãme tembiapoguasúpe. Upépe, oñemopyenda mboyve upe mba’e guasuete, ojejuhúkuri avei ñande ypykue rapykuere. Umíva katu itujavéntema. Ha’ekuéra oikojepékuri upérupi ojapo poapysu ary (ocho mil años). Itaipúpe ñaguahẽvo jajuhukuaa, iñongatupyre, japepo (ha’ekuéra oipurúva oñotỹ hagua omanóvape), hembipurukuéra yvy, ita ha kanguégui ijapopyréva.

1.4. GUARANI RETÃNGATU

Moisés Bertoni niko ohaíkuri mbohapy aranduka ijojaha’ỹva, hérava “La civilización Guarani” omboguapyhaguépe opa mba’e ha’e ohechakuaáva Guaranikuéra rekópe. Ha’e ohecharamo ha omomba’eguasu mba’eichaitepevépa ipotĩ ha hesãi hikuái. Avei ohechakuaa mba’éichapa hekove puku, ha he’i upe mba’e ojehuha hesãigui hikuái hetepýpe ha iñapytu’ũme, hekorory ha ipy’aguapykuaáre. Oñangarekokuaa hikuái ijehe, ndaha’éi ku ikaruhetáva térã ikaruvaíva. Ndo’úiva yva itujúva térã hi’aju’ỹva, térã tembi’u ndojyporãiva.

Oikuaa avei karu’ỹ (ayuno), ha’ekuéra ojapóva oipotágui ha oipota jave, térã oaguyjeme’ẽvo Tupãme; ỹramo omopotĩvo ipy’a ha hetepy hamba’e. Avare, karaiva térã paje ojapo hikuái upe karu’ỹ oñepyrũ mboyve iñemongeta Tupã ndive; upéicha avei, okaru’ỹ umi túva ita’ýra heñoiramóva, oñanduka ha ohechaukávo ipy’arory Tupãme. Ipotĩ asy ndaje ojapokuévo hembi’urã ha okarúta jave katu oipyso pakova rogue mesa ári ha upe mba’e ári omboguapy hembi’u ha upépe ae okaru. Katuete ojepohéi porã ojapo hagua hembi’urã ha okaru mboyvemi. Ndo’uguasúiva so’o, oĩvoi ndo’uietéva. Pira añoite ho’u. Mymba ro’o ombohasykatu chupekuéra, ha upevakuére heta ndojepokuaajepéi Européo rembi’úre. Ndaha’éi omymbajukaitereíva. Ijypykuemavoi oipururaka’e hembi’urã opaichagua ka’avo ha ñana rogue ha heseve mandi’o, jety ha yva. Ndo’úiva hikuái guyra rupi’a. Ko’ãva hína umi mba’e oipuruvéva hembi’úpe: mandi’o, avati, jety, yvakuéra ha eirete. Yva apytépe katu ho’u pakova, anana, aratiku, arasa, jakarati’a, pakuri, andai, kurapepẽ ha mbokaja. Kuimba’e, kuña ha mitã opu’ãre ohóma ojahu ha oñakãky’o ysyrýpe. Oĩjeko ára ojahuhápe pakõi (12) jey. Chiriguanokuéra oipuru ñandyra ra’ỹi josopyréva oñakãky’o hagua. Oñangarekokuaa avei ipyapẽ ha ipysãpẽre. Oñakãky’óvo oipuru hikuái peteĩ havõ ha’ekuéra ojapóva ka’avokuéragui. Ojahupa rire ha oñemokã porã mboyve, omonambaite hikuái hetére mba’eñandýva (ungüento, pomada), ojapóva hikuái urukúgui. Upehaguére hete ha hóva jepe ipytãngy asy opytávo. Upehague ko’ẽme ojahu onohẽmba peve uruku rembyre hetégui, uperiremínte omonajey hagua ijehe. Hopehýi jave ha’ekuéra oñemohendáma ikyhápe. Péicha jave ndaha’éi ku oñeha’ãva hikuái omboyke topehýi. Ha’ekuéra okese jave oñeno ha orambi ñepyrũma. Oguata puku jave ñu térã ka’aguýre ha ohupytývo chupekuéra topehýi, oñeno ha oke yvýpe ha upeichahápe, pyhare javérõ, omohenda ipy pyte tataypy gotyo, ombyakúvo hete ha ani hagua iro’y. Tata ndogueiva’erã araka’eve.

1.5. GUARANI TEKOPYKATU HA JEROVIAKATU

Ava Guarani niko ndoúi oikohaguáicha tapiaite yvy ape ári, ha’éniko sapy’aitemínte ou ombohasávo hekove ko’ápe, oikuaágui oĩha kóva rire upe yvy marã’ỹ. Upehaguére ha’ekuéra he’íjepi yvy, mymba, ka’avo ha mba’ehekotee’ỹva ndaijaraiha. Ava ndikatúi oñemomba’e umi mba’e umívare.

Ava Guarani ou yvy ape ári oñembohekokatu hagua. Upevarã oikova’erã jekupytýpe hapichakuéra ha hekoha ndive, hekoha ryepýpe. Oipurukatuva’erã oĩva guive hekohápe. Opaite mba’e hyepýpe oñemohendávaniko oguereko ijarýi (genio tutelar), péicha oĩ tajy jarýi, guasu jarýi, ka’a jarýi ha ambuéva; oñeñandukáva hikuái tekoha oipuruvaisévape. Yvyra jaitýta jave tekotevẽ jaity umi ñaikotevẽtava, ani jaityparei. Upéicha avei ñamymbajuka jave tekotevẽ jahekýi umi jaipurútavante, hembýramo katu ñaporombojopoiva’erã. Jaipurukuévo umi mba’e oĩva tekohápe niko ñamomegua jahávo upe tenda. Upéicha rupi avei ava Guarani ohechakuaávo tekoha imegua ñepyrũha, ováma ambue yvy pehẽme. Upe aja tekoha purupyrépe hokyjey ha oñemoñajey opa mba’e oĩva hyepýpe. Avakuéra niko are oikundahajepékuri ijyvy oipo’o hagua yvakuéra hamba’e. Upehaguére, ndojehaitypo’aréi mamove. Upévare avei, ojejavy umi he’íva ha’ekuéra ovaha okyhyjégui omanóva ángagui, ousapy’áramo omondýi hagua chupekuéra. Añetehápe, avakuéra ova ha ova ohekágui hembi’urã, ndaha’éi kyhyje añógui. Tekotevẽ ñanemandu’a, ymave, ha’ekuéra oguerahaha hendive, ova ha ova jave, umi omanova’ekue kanguemimi, jahechápa ndoikoveijeýmba’e ñembo’ejeroky ha purahéi rupive, ojehuhaguéicha Pa’i rete kuaraýre, ha’éniko hekovejeýkuri omano rire.

Upéicha avei, ha’ekuéra oiporavo herarã tekogua (naturaleza) ryepýgui. Ñandékatu ñamoĩsete ñande réra tape térã távakuérape. Ha’ekuéra nahániri. Ja’ehaguéicha tekohágui oipyhy hikuái herarã. Techapyrãrõ, ja’ekuaa avei mburuvicha herava’ekue Kapiatã oipyhyhague héra, hekohágui; omomba’eguasu ha ohecharamógui upe ka’avo. Avakuéra oñangareko, oikuaa pypuku ha ohayhu añete oĩmiva guive tekohápe. Upehaguére, tekoha ryepýpe ha tekoha ndive mante ha’ekuéra oikokuaa, tekoha’ỹre ha’ekuéra ndaha’éi mba’eve. Ijeroviakatúgui ja’ekuaa ha’eha hekovekuéra sã. Upégui osẽmbaite opa mba’e: hekopykatu, hembikuaa ha hembiapoita. Ha’ekuéra ojerovia peteĩrente, sapy’ánte héra hetáva. Mby’akuéra apytépe ojehero Ñande Ru Papa Tenonde, ha’evahína ypy ha paha. Paĩ Tavyterã apytépe katu hera Ñane Ramói Jusu Papa. Amo hapópe, upe mba’e ohechauka porã ñandéve ha’ekuéra oikuaaporãha mba’éichapa heñói arapy, yvy ha ava, jeroviakatu rupive nga’u. Ñande Ru Papa Tenonde jeko -Mby’akuéra apytépe- omoheñói arapy, yvy, mymba, ka’avo, mba’ehekotee’ỹva (mineral) ha ava; ha avei -ñepyrũrãitépe- omoheñói ñe’ẽ térã ayvu ha’ekuéra he’iháicha. Omoheñói avei, mborayhu ojoapyteperã ha peteĩ momorãheikatu (himno sagrado); ha mbohapyve osẽ ichugui ha oĩ ipype, ipytúpe. Ko’ã mba’e jaikuaávo hesakãne avei ñandéve mba’érepa ha’ekuéra omomba’eguasuete ñe’ẽ. Ha’ekuéra noñe’ẽreíri ha noñe’ẽhetái, tekotevẽvante he’i. Upehaguére iñe’ẽngatu hikuái. Ava Guarani oheka upe aguyje ohupytýva hekokatu rupi; ha upevarã ombokatu hekopy ha hete, ha oñeha’ã avei oiko jekupytýpe hekoha ndive. Katu niko ñe’ẽ iporãvéva Guarani ñe’ẽme ha he’iséva marã’ỹ; upehaguére avei pa’ikuéra -ogueruva’ekue Hesukirito jeroviakatu- oñemomba’e mokõive ñe’ẽre ohero hagua i-santo-kuéra, ohenóivo chupekuéra marangatu (marã’ỹngatu), avañe’ẽme.

2. GUARANI ÑE’ẼTE REMBIASA

• 2.1. Guarani ñe’ẽte reko ypy
• 2.2. Paraguay retã España poguýpe
• 2.3. Paraguay ñemosãsõ. Francia ha López arapa’ũ
• 2.4. Ñorairõ guasu Argentina, Brasil ha Uruguay ndive
• 2.5. Ñorairõ Guasu riregua arapa’ũ
• 2.6. Cháko ñorairõ
• 2.7. Avañe’ẽ rembiasa agagua

2.1. GUARANI ÑE’ẼTE REKO YPY

• 2.1.1. Tembikuaaty rupive (orígen científico)
• 2.1.2. Jeroviakatu rupive (orígen religioso)

2.1.1. Tembikuaaty rupive

Tembikuaatyhára rembiapo rupive jaikuaáma –B. Susnik rupi- moõguipa ou’ypy hikuái ñande ypykuéra, moõrupípa iñasãi ha mávapa iñemoñare; jaikuaáma avei ha’ekuéra are guive oikohague hikuái Amérikape. Guarani yvy tee oñepyrũ Karive ha Guajanáme ha oguahẽ Uruguay peve ha ojepyso Para Guasu guive Yvyty Los Andes peve. Umírupi jajuhukuaa heta téra Guarani ha -ja’ehaguéicha- ohechaukáva ñandéve moõ guive moõ peve ojepyso Guarani retã guasu Amerikapýpe. Ñane retãme, Paraguaýpe, péina hasypeve jaikuaa añetehápe mboy arýmapa ojapo ha’ekuéra oikoha. J. Perasso ha L. Pallestrini oikuaauka ñandéve Ava Pypuku, Paraguariygua, oñemboyvyguyhague upérupi -omano rire- ojapóma 3.620 ary. Péicha avei, ñamoñe’ẽkuri Ava Itaipuygua itujaveha. Umíva oñeñotỹ ñepyrũ Alto Paranáre ojapóma 8.000 ary. Umi mokõi mba’eguasuete ága ae jaikuaaporãva, ome’ẽ ñandéve Ava Guarani ha Guarani ñe’ẽte reko ypy. Jaikuaa porã ava ha ñe’ẽte heñoiha oñondive. Avaetaitágui heñói avano’õ ha avano’õygua ojokupyty hikuái ñe’ẽte rupive.

Ava Guarani oheja iñe’ẽte rapykuere opaite henda rupive: Paraguay, Brasil, Bolivia, Argentina ha Uruguaýpe. Avañe’ẽ niko ha’ekuéra oipuru ojokupyty hagua ojoapytépe ha avei ohero hagua: arapypegua (kuarahy / mbyja), hembiapo (japepo / yvyrapã / hu’y), tetã (Paraguay / Guajana), yvyty (itamarãty / yvytyrusu), ysyry (akaray / pirapey / jatytay), ka’avo (ygary / tajy / kuri’y), mymba (chore / tajasu / kanindeju), ita (itaju / Itakuruvi) hamba’e.

2.1.2. Jeroviakatu rupive

Yvatemive ja’ékuri ága ae jaikuaaha Ava Guarani ha Guarani ñe’ẽte reko ypy, tembikuaaty rupive. Ja’e avei ava ndive heñoiha ñe’ẽte. Ja’ekuaa avei Ava Guarani omomba’eguasuetereiha jeroviakatu ha opa mba’e hekokatu ha hekomarãva oñeha’ã hikuái ombohovái jeroviakatu rupive.

Águi jahechakuaáta mba’éichapa ñe’ẽte henoi’ypy Ava Guarani jeroviakatúpe. Upépe ndaha’éi ñe’ẽte heñóiva ava ndive. Guarani jeroviakatúpe -Cadogan omonguatiáva Ayvu rapytápe- ñe’ẽte, ha’ekuéra oheróva ayvu, ha’ehína Ñande Ru Papa Tenonde rembiapokatu peteĩha. Ava mboyve Ñande Ru Papa Tenonde -upe hekokatuvéva- omoheñóiraka’e ñe’ẽte. Ñande Ru Papa Tenonde omoheñói ayvu (ñe’ẽte) ijeheguivoi ha omohenda ipypevoi. Ñande Ru Papa Tenonde hekokatúramo ñe’ẽte (ayvu) -ha’evoi omoheñóiva’ekue- hekokatu avei ha’e hekokatuháicha. Ayvu (ñe’ẽte) omoheñói rire Ñande Ru Papa Tenonde omoheñói opaite mba’e arapy ha yvýpe.

2.2. PARAGUAY RETÃ ESPAÑA POGUÝPE

Paraguaýpe -kóva hína ñane retã réra tee- oguahẽkuri umi Español, Cristobal Colón riréma. Péicha, ary 1524, ohasa Paraguay rupi Alejo García, ha’evahína upe pytagua opyrũ’ypyva’ekue ñane retã. Hapykurimínte, ary 1527, Sebastián Gaboto oikundaha ysyry rupi Guarani retã. Upéikatu, ary 1537, Juan de Ayolas ha Juan de Salazar oguahẽ hikuái Paraguaýpe ha omoheñói upe táva omboherava’ekue “Fuerte Nuestra Señora de la Paraguaýpe”.

Domingo Martínez de Irala ouva’ekue upe rire, oñemokuña ha heta oporomomemby, ambue España-ygua ojapohaguéicha. Hendive oúma avei pa’ikuéra, ohekombo’e ha ombohekovepyahujeývo ñande ypykuépe. Ha’ekuéra omopu’ã heta táva pyahu itupão reheve. Ary 1575, ou’ypýkuri umi pa’i Franciscano ha omoheñói Kapi’atã, Jaguarón, Atyra, Altos, Ka’asapa, Juty hamba’e. Péicha avei, ary 1604, Hesuitakuéra ou’ypýkuri ha omoheñói San Ignacio Guasu, Santa María, Santa Rosa, Santiago, San Cosme ha Damián, Trinidad, Jesús, Belén ha Loreto umíva. Ha’ekuéra oñeha’ãmbaitékuri oikuaauka España ñe’ẽte, ijepokuaa ha ijeroviapykatu Hesukirito rehegua. Upe guive España ñe’ẽte ija ñepyrũ Guarani retãme. Jepémo upéicha, ndojehecharamói ha sa’i ojepuru. Españaygua jeýnte umi oipurúva iñomongetápe. Ohechakuaágui mba’eve ndikatumo’ãiha ohupyty España ñe’ẽte rupive, oñepyrũ hikuái oñemoarandu avañe’ẽme, jahechápa péicha omotenondeporãve hembiapoita. Ary 1610 guive, ha’ekuéra oñepyrũkuri onohẽ yvytu pepóre kuatiañe’ẽ (libro) Guarani ñe’ẽtekuaa ha Hesukirito rembiasaguigua, ha’ekueravoi ohaíva ha avei ombonguatiáva ñande ypykue i-kristiáno rekóva, oikóva ipoguýpe.

Pa’i José Serrano ohai “La diferencia entre lo temporal y lo eterno”. Pa’i Antonio Ruíz de Montoya katu omonguatia “El arte y vocabulario de la Lengua Guarani”. Ñande ypykue hérava Nicolás Japugua’ỹ ohai ary 1724 “Explicaciones del Catecismo en Lengua Guarani” ha “Sermones y ejemplos”, ary 1727. Ohai hagua Guarani ha’ekuéra oipurúkuri España ñe’ẽte achegety ha upevakuére avei heta ñe’ẽ Guaranimegua -upe guive ha ága peve- ojehai ha oñemoñe’ẽ hekope’ỹ. Pa’ikuéra rupive Guarani ñe’ẽte ojehai ñepyrũ. Guarani ñe’ẽte ojepurúkuri upérõ ogapýpe ha tupãópe: ñembo’e (misa), ñemoñe’ẽngatu (sermones) ha purahéipe (cantos). Avei, umi España-ygua oipurúkuri Guarani ñe’ẽte ohekombo’évo ñande ypykuépe ñoha’ãnga rupive. Guarani ñe’ẽte naikangýi, imbareteve uvei, upevakuére mburuvichakuéra ojepy’apy hikuái. Oĩvoíkuri peteĩ, Gobernador L. Rivera ohaiva’ekue Virrey Melo de Portugal-pe kóicha: “Ivaieterei mba’e ojuhúva ko’ápe. Guarani ñe’ẽténte ojepuru. Ypykuéra ndoikuaaséi mba’eve España ñe’ẽtégui; ha hi’ári avei, noikuaaseguasúi mba’eve ñandehegui ha ñanemboyke hikuái”.

Ko’águi ikatu avei ñamboja’o Ava Guarani ha Guarani ñe’ẽte rembiasa mokõime. Peteĩvape jajuhúta ñande ypykue oĩva España-ygua ha Hesuitakuéra poguýpe, ko’ãvape ñamboherakuaa Guarani hekosãva, oikóva chuguikuéra koygua (oñembokógava térã oñemitỹkuaáva). Oikóva peteĩ tendápe, Reducción Jesuítica-pe, tembiguáirõ. Hesuitakuéra oheko’óva ojapo hagua chuguikuéra kristiáno. Ko’ã ñande ypykue oikojepékuri péicha -Hesuita poguýpe- 164 ary. Hesuitakuéra oñemosẽ Paraguaýgui ary 1768.

Ambuévape katu ñamboherakuaa Guarani hekosã’ỹva, ha’evahína ka’aguygua. Ho’a’ỹva’ekue España-ygua ha Hesuitakuéra poguýpe. Ko’ãva oiko ka’aguýre. Upépe, ova ha ováva peteĩ tekohágui ambuévape tembi’u rekávo (oñembokoga’ỹva térã oñemitỹkuaa’ỹva). Ko’ãva ojepokuaa, oipurukatu, ogueroguata ha omyasãijeýva iñemoñare apytépe Ava Guarani reko tee. Jepémo Paraguay retã oĩkuri upérõ España poguýpe, kuña Guarani -oikóva kuimba’e España-guá ndive- ohekombo’e imembykuérape Guaraníme ha upévare mitã péicha okakuaáva ndoikuaái ha noñe’ẽikuri España ñe’ẽtépe. Oĩháicha Guarani hekosãva ha Guarani hekosã’ỹva, ja’ekuaa avei oĩhague: 1)Guarani ñe’ẽte ojehe’a’ỹva España ñe’ẽre, oikuaa ha oipurukatúva ava ka’aguygua, ha 2)Guarani ñe’ẽte oheróva España rembikuaa ha Hesukirito jeroviakatu. Upéicha rupi, ko arapa’ũme, Guaraníme ijákuri España ñe’ẽmimi, oĩ’ỹ ha ojekuaa’ỹva avañe’ẽme, kóicha: kavaju, vaka, ovecha, kavara, kamisa. Avei heñóikuri ñe’ẽ pyahu ojehero hagua kristiáno rembikuaa, kóicha: Tupã, tupão, tupãnói, angaipa, yvága, añaretã, mongarai ha avare.

2.3. PARAGUAY ÑEMOSÃSÕ. FRANCIA HA LÓPEZ ARAPA’Ũ

Ohasávo ára, umi Paraguay ra’yteéva -Guarani ha España-ygua ñemoñare- ikane’õ hikuái pytagua jejahéigui ha upévare ono’õñemíjepi ha peichahápe oguahẽ peteĩ ñe’ẽme omosãso hagua Paraguay España poguýgui ha upevarã oipuru hikuái Guarani ñe’ẽte iñomongetápe. Fulgencio Yegros, Pedro Juan Caballero, José Gaspar Rodríguez de Francia, Vicente Iturbe, Fernando de la Mora, Antonio T. Yegros, Juana María de Lara, Juan F. Recalde ha Mariano A. Molas oñe’ẽ hikuái Guaraníme, ha peichahápe ary 1811 –15 jasypo ko’ẽme- omosãso hikuái ñane retã España poguýgui. Ñane retã mosãsohára oipurúkuri upérõ ñe’ẽñemi (santo y seña) Guaraníme. Upéi, ary 1814 guive, José Gaspar Rodríguez de Francia oisãmbyhýkuri Paraguay retã. Ha’e oñeha’ãkuri omotenonde ñanemba’éva: mba’e’apo, yvy’a ha ñane ñe’ẽte avei. Francia voi oipuru Guarani ñe’ẽte iñomongetápe ha marandu myasãime. Avañe’ẽ ojepuru tapia opaite mba’épe: ogapýpe, mbo’ehaópe, tupãópe hamba’e. Peichahápe, Anastacio Rolón -ñe’ẽpapára Karaguataygua- oipyahã Guaraníme momorãhéi (himno) ypykue.

Ary 1844, Carlos Antonio López ojupi Paraguay motenondehárarõ. Heta mba’e porã ojapókuri ñane retã rayhupápe; jepémo upéicha, omboyke avañe’ẽ ha omotenonde España ñe’ẽte, ohechakuaágui ipytyvõharakuéra ndaikutupyryiha ñomongetápe. Upe mba’e omyatyrõ hagua Carlos Antonio López omoheñóikuri heta mbo’ehao ha heseve España ñe’ẽte puru mitã ñemoarandúpe. Péicha avei kuatiañe’ẽ upérõ oñenohẽva apytépe ndaiporiete Guaraníme ojehaíva. Oĩmbaite castellano ha latín-pe. López omboherajoapy pyahu ñande ypykuépe. Ary 1840 rupi heñói Juan Manuel Avalos (Aguai’y, Karapeguápe). Ha’e ohaíkuri “Che lucero aguaiyy”.

2.4. ÑORAIRÕ GUASU ARGENTINA, BRASIL HA URUGUAY NDIVE

Argentina, Brasil ha Uruguay ojoaju hikuái ha ojeity Paraguay ári ñorairõme. Ñorairõ Guasu ojepyso 1865 guive 1870 peve. Francisco Solano López -Carlos A. López ra’y-omotenondékuri upérõ Paraguay guarinikuérape (soldado). Upérõ Guarani ñe’ẽte oñemotenondejey, ha’égui ñe’ẽte oipuruvéva tetãygua ha upévare avei Francisco Solano López ha ipytyvõharakuéra oñemoñe’ẽ Guaraníme iguarinikuérape. Avei, oñembohetia’e hagua Paraguay ra’ývape, osẽraka’e irundy kuatiahaipyre (periódico): “Kavichu’i”, “El Cacique Lambare”, “El Centinela” ha “La Estrella”, ojehaíva Guaraníme. Ipype ogueru hikuái purahéi, ñe’ẽpoty ha marandu opaichaguáva. Natalicio de María Talavera (1839-1867), ha’éva ñe’ẽpapára Guarani peteĩha, oikuatiákuri Kavichu’ípe ko ñe’ẽpoty he’íva:

2.5. ÑORAIRÕ GUASU RIREGUA ARAPA’Ũ

Opaitévo Ñorairõ Guasu, oñepyrũkuri Guarani ñe’ẽtépe guarã ára vai. Umi pytagua ñandeaho’iva’ekue ohechakuaa hikuái Guarani ñe’ẽte omombareteha Paraguayguávape. Upévare omoñepyrũ hikuái ambue ñorairõ oñeha’ãva’ekue omboyke ha ojuka Guarani ñe’ẽtépe. Bartolomé Mitre, Argentina-ygua mburuvicha, oñeha’ãkuri opaite ára ha opaite hendáicha ojuka avañe’ẽme. Ha’e he’iva’ekuevoi Guarani ojehekýirõ ñane retãgui, kóva ikatutaha oñemongu’i ha ipehẽmimi oñembojoaju Argentina, Brasil ha Uruguaýre. Mitre remiandu oku’e heta hendáicha. Upe tembiapo ky’a oñepyrũkuri umi ñane retãygua ndive, ohóva Argentina retãme oñemoarandúvo mbo’ehararã. Oñemoinge iñakãme Guarani hekomarãha. Upérõ oje’e ñepyrũ ¡Guarángo! Guarani ñe’ẽhárape. Avei ojepurujepe ambue mongyhyjerã: jeja’o, tovapete ha jurupete. Péicha avei, Guaraníme oñe’ẽva oñesũva’erã mbo’ehao korapýpe: juky, itaku’i térã avati tupi ku’i áiri. Ary 1870, Cirilo A. Rivarola oisãmbyhýva ñane retã Carlos Loizaga ha José Díaz de Bedoya ndive; onohẽ peteĩ kuatiapyre (resolución) ombotovéva avañe’ẽ puru mbo’ehaópe.

Heta mba’e vai ohasa upérõ -ndahi’aréi peve- Guarani ñe’ẽte ha upevakuére ja’ekuaa avei ko’ágaite peve ndaiporiha yvy ape ári ñe’ẽte avañe’ẽicha hembiasa asyetéva.

Jepémo noñeñe’ẽveiva’erã Guaraníme, ñane retãygua oĩhaguéicha ndaipy’amirĩri ha akóinte oipurukatu avañe’ẽ iñomongetápe. Aipórõ, jeja’o, jurupete, ñesũ mbo’ehao korapýpe hamba’e nomokangýi ñane retãyguápe ha upevére oipurupuruve iñe’ẽ tee. Upérõguare Guarani rayhuhára apytépe oĩkuri Moisés Santiago Bertoni (Lottigna-Suiza, 1857-1929), heta kuatiañe’ẽ ohaiva’ekue omomorãvo Guarani reko. Hembiapokatu apytépe oĩ “La civilización Guarani”. Péicha avei, heta ñe’ẽpapára katupyry omyasãi hemiandu yvytu pepóre, umíva apytépe jajuhukuaa: Narciso R. Colmán (Yvytĩmi, 1880-1954), ohaiva’ekue “Ñande ypykuéra”; Francisco Martín Barrios (San Juan Bautista, 1893-1939) omoñepyrũva’ekue ñoha’ãnga Guaraníme ha avei ohaiva’ekue ñe’ẽpoty “Che kuãirũ resa”; ha ipahápe, ñanemandu’ava’erã avei Manuel Ortiz Guerrero (Villarrica 1893-1933) ha Félix Fernández (Itaygua 1897-1981) rehe, hetaite ñe’ẽpoty porã ohaiva’ekue. Ja’eva’erã avei ary 1920 oñemoheñoihague Academia Guarani. Upéicha avei, ary 1922, Félix Trujillo omoheñói kuatiarandu (revista) Okára potykuemi, omyasãiva ñe’ẽpoty, purahéi ha opaite Paraguay mba’eteéva.

2.6. CHÁKO ÑORAIRÕ

Ary 1932 guive, 1935 peve, ñane retã oikékuri ñorairõme Bolivia retã ndive. Upérõ, jepiveguáicha, Guarani ñe’ẽte oñemohendajeýma tenondetépe. Añetehápe, avañe’ẽ ha’ékuri Paraguay mboka hyapuhatãvéva. Tuvichavete José Félix Estigarribia ohechakuaágui upe mba’e onohẽraka’e kuatiapyre 51, he’íva Paraguay ñorairõharakuéra oipurutaha Guarani ñe’ẽte oikuaauka hagua opaichagua marandu, ojoapytépe. Boliviagua-ygua oipyhýjepi marandu ha ndikatúi ombojerekatu castellano-pe ha jepémo ombojerekatu mba’eve nahesakãi chupekuéra. Techapyrãrõ ñahesa’ỹijokuaa kóva: “Heta ojeroky rire lo mitã péina oho peteĩteĩma hikuái. Che ra’ykuéra péina oitypeijoáma óga renonde”. Ñambojerávo jajuhúta he’iseha: “Tuicha ñorairõ rire, Bolivia-ygua ojeity hapykue gotyo”. Ambue marandu katu he’i: “Che syva guasu, che sombrero’i ha hakuhína kuarahy”. Ñambojerávo jajuhúta he’iseha: “Ñorairõ renda tuicha ojepyso. Paraguay ñorairõhára ndahetái. Bolivia-ygua hatãngue ombokapu ore ári”.

Ja’ekuaa avei Cháko ñorairõme oñemoheñoihague heta ñe’ẽ pyahu. Opaite mba’e oñembohéra Guaraníme, péicha: mba’yruvevépe (avión) ojeherókuri guyrapepo’atã; mba’yrumýi (vehículo) katu oñembohéra muamua; mbokapohýipe (ametralladora pesada) oje’e kururu guasu. Avei Guaraníme ojehero mburuvichakuérape. Techapyrãrõ: Akã guasu (José F. Estigarribia) ha Leõ karẽ (Cnel. Rafael Franco).

2.7. AVAÑE’Ẽ REMBIASA AGAGUA

Opa rire Cháko ñorairõ, Guarani ñe’ẽte rembiasa iñambue ñepyrũ, hetavehaguére upérõ tapicha arandupyréva ohecharamo ha ohayhu añetéva avañe’ẽ. Águive jajuhukuaáta ambue ñe’ẽporãhaipyrehára (literato) omyasãiva ñane ñe’ẽte ñe’ẽpoty (poesía), mombe’ukuaa (cuento), tembiasagua’u (novela) ha ñoha’ãnga (teatro) rupive. Péicha: Emiliano R. Fernández, Gumersindo Ayala Aquino (Villarrica, 1910-1972), Carlos Miguel Jiménez (Pilar, 1914-1970), Julio Correa (Paraguay, 1890-1953), Teodoro S. Mongelos (Ypakarai, 1914-1966), Darío Gómez Serrato (Paraguay, 1900-1985), Juan Maidana (Karaguatay, 1917-1982), Epifanio Méndez (San Pedro del Parana, 1917-1985), José D. Portillo (Unión, 1924-1984), José A. Acuña (Aregua, 1911-1979), Mauricio Cardozo Ocampo (Yvyku’i, 1907-1982), Ida Talavera de Fracchia (Paraguay, 1912-1993), Pedro Encina, Mariano Celso Pedroso, Rudi Torga (San Lorenzo, 1938), Zenón Bogado (Guaira, 1954) ha Sabino Giménez umi ojekuaavéva apytépe. Ary 1950, heñóikuri Asociación de Escritores Guaranies (ADEG), ombyatýva Guarani ñe’ẽpaparakuérape.

Ko’agaite peve ohaíva apytépe jajuhukuaa: Rubén Céspedes-Tatajyva, Mario R. Alvarez, Feliciano Acosta, Ramón Silva, Carlos Martínez G., Lino Trinidad, Tadeo Zarratea, Carlos Cleto Cañete, Modesto Escobar, Graciela Martínez, Susy Delgado, Pedro Escurra, Modesto Romero Cueto, Wilfrido Acosta, Rubén Rolandi, Pablino Gómez, David A. Galeano Olivera, Miguelángel Meza ha Félix de Guarania. Iporã ñanemandu’a avei tembikuaarekahárare. Ko’ãva apytépe: León Cadogan (1899-1973), ohaiva’ekue ary 1959 hembiapokatu “Ayvu Rapyta”. Ambuéva katu Dionisio González Torres (Paraguay, 1911-2001) ohaiva’ekue, heta kuatiañe’ẽ apytépe, “Cultura Guarani” (1991).

Ko’a guive, ñanemandu’áta Reinaldo Julián Decoud Larrosa rehe (Paraguay, 1911-1972). Mbo’ehára katupyry, heta mba’e ojapova’ekue Guarani ñe’ẽtére. Ha’e omoheñóikuri Guarani ñe’ẽtekuaa (ñe’ẽpukuaa, ñe’ẽysajakuaa ha ñe’ẽjoajukatu) jaipurúva avañe’ẽ ñembo’épe. Avei, ohaíkuri Guaraníme “Jopare pyahu” (nuevo testamento) ha “Ñane retã purahéi guasu” (himno nacional). Ja’ekuaa hese ae ary 1944 guive Guarani oñembo’ehague “Escuela Superior de Humanidades” ko’ága hérava Facultad de Filosofía Universidad Nacional de Paraguaýpe-pe. Ary 1956 guive Colegio Nacional de la Capital-pe, ombo’eñepyrũkuri avañe’ẽ mitãrusúpe. Ary 1961, omoheñõi ha oisãmbyhy’ypy Instituto de Lingüística Guarani del Paraguay, ko’ága ogueraháva héra. Decoud rembiapokue rupive, ary 1967, ojejerurékuri Tetãygua Amandaje Guasúpe (Convención Nacional Constituyente), upérõ ijatýva, Guarani ñe’ẽtégui oiko hagua -Léi Guasu rupive (Constitución Nacional)- Paraguay ñe’ẽte. Upe mba’ejerure rupive Léi Guasu 1967 guarépe, oñemopyendákuri Art. 5º, he’iva’ekue: “Español ha Guarani ha’eha Paraguay ñe’ẽte, ága tetã ñemotenondépe ojepuruvéta Español”, ha avei Art. 92, he’ivakue: “Paraguay retã oñangarekova’erã Guarani ñe’ẽtére ha oñeha’ãmbaiteva’erã omoinge tekombo’épe, omotenonde ha ombohekokatuve”. Ary 1972, Decoud rembiapokue rupive, oñemoheñói Guarani ñe’ẽte mbo’esyry mbo’ekuaahararã (licenciatura en Lengua Guarani), Instituto Superior de Lenguas, Universidad Nacional de Paraguaýpe-pe. Upe arýpe, oñemoheñói avei Secretaría de Lengua y Cultura Guarani Ministerio de Educación-pe. Avei oñemoheñói ambue Academia Paraguaya del Idioma Guarani. Upéicha avei, ary 1975, Ministerio de Educación omoinge Guarani ñe’ẽte mbo’ehararã mbo’esyrýpe (formación docente). Upéi ary 1977, iñapysẽ kuatiarandu (revista) Ñemitỹ, Feliciano Acosta omotenondéva Tadeo Zarratea ha Natalia de Canese ndive. Ary 1978 katu Colegio Nacional de la Capital-pe, oñemoheñóikuri Academia de Lengua y Cultura Guarani.

Ary 1985, oñemoheñóikuri ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANI ha’éva ko’ága Guarani rayhuhára no’õ ruvicha ñane retãme. Ipype oĩ mbo’ekuaahára, mbo’ehára, temimbo’e ha avañe’ẽ rayhuhára omba’apóva Guarani itenonde ha ojehayhuve hagua ñane retãme. Upépe oñembo’e avañe’ẽ mbo’ehararã, ojejapo opaichagua tembikuaareka ha oñenohẽ kuatiañe’ẽ opaite mba’eguigua (ñe’ẽtekuaa, mbo’ekuaakatu, ñe’ẽporãhaipyre, ñe’ẽkõi umíva rehegua). ATENEOygua omba’apo 100 táva Paraguay retã tuichakue javeve.

Ary 1987, avañe’ẽ oñemoinge mitãrusu mbo’ehaópe (nivel medio) ñane retã tuichakue javeve. Ary 1992, Guarani ñe’ẽtégui hasypeve oiko ñane retã ñe’ẽte España ñe’ẽ ykére, peteĩcha. Léi Guasúpe -oñemboajeva’ekue 1992- Art. 140º he’i: “Paraguay ha’e tetã hembikuaa arandu hetáva ha iñe’ẽ mokõiva. Estado ñe’ẽ tee ha’e Castellano ha Guarani. Leipe he’iva’erã mba’éichapa ojepurúta mokõivéva. Mayma ypykue ñemoñare ñe’ẽ ha opaite imbovyvéva ñe’ẽ, ha’e tetã rembikuaa arandu avei”. Upéicha avei, Art. 77º he’i: “Mbo’ehaokuérape iñepyrũrã mitãme oñembo’eva’erã hogaygua ñe’ẽ teépe. Upéicha avei oñemoaranduva’erã chupekuéra mokõive Paraguay ñe’ẽme. Umi tapicha, tetãygua aty mbovyvéva, noñe’ẽiva Guaraníme, oiporavokuaa Paraguay ñe’ẽ peteĩha oñembo’euka hagua”. Ary 1992 avei oikókuri tetãygua papakatu (censo nacional), ha upekuévo -heta mba’e apytépe- ojehuhu ñane retãme oĩha: 50% iñe’ẽkõiva (Guarani ha castellano), 37% oñe’ẽva Guarani año, 7% oñe’ẽva castellano ñe’ẽte año ha 6% katu oñe’ẽva imbovyvéva ñe’ẽtépe (ypykue ñemoñare ha pytaguáva). Avei ary 1992 Tetãygua Amandaje (Congreso Nacional) omboaje kuatiapyre (ley) he’iva España ha Guarani ñe’ẽte oñembo’eva’erãha mitãmbo’ehao (escuela), mitãrusumbo’ehao (colegio) ha aranduópe (universidad).

Ary 1994 oñepyrũkuri Tekombo’e Myatyrõ (reforma educativa) ha heseve Guarani ha España ñe’ẽte ñembo’e, he’iháicha Art. 77, Léi Guasupegua. Avei upe arýpe oñemoheñói Comisión Nacional de Bilingüismo. Ary 1995, Guarani ñe’ẽte ijákuri Mercosur ñe’ẽte apytépe castellano ha portugués ndive. Ary 1996 guive Guarani ñe’ẽte oguereko ñepyrũ hogue tee Internet-pe. Peteĩva, umi oñemohendaramóva apytépe, ha’ehína oñemohérava kóicha: www.ateneoguarani.edu.py. Ipahápe ja’ekuaa Guarani ko’ága oñembo’eha heta tetã rupi: Argentina, Brasil, Bolivia, Estados Unidos, Francia, Países Bajos, Austria ha Alemania-pe, techapyrãrõ.

     JOSEÉ DANIEL MARECO CABALLERO

Fuentes

• por David Galeano Olivera y José Daniel Mareco Caballero (ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANI - PARAGUAY)