Ta'ãnga'i Kuatiapyre Guaraníme

TA'ÃNGA'I KUATIAPYRE GUARANÍME (SIGNOS DE PUNTUACIÓN EN GUARANI)

Avañe'ẽme -ambue ñe’ẽtépe ojepuruháicha- jareko avei umi ta’ãnga’i kuatiapyre (signos de puntuación), ha’éva umi mba’e ñanepytyvõva jahaikatu hagua, hekopete, ñane remiandu.

Ñañe’ẽ jave ja’e opa mba’e ja’eséva, ja’eseháicha. Ága katu, ñamonguatiávo umi mba’e ja’éva tekotevẽ ñambohasa porã oguahẽhaguáicha hekopete ñane remiandu taha’eha’évape. Umívape ñanepytyvõ ta’ãnga’i kuatiapyre, ha’éva:

1. Kyta (punto),
2. Kyguái (coma),
3. Kytaguái (punto y coma),
4. Kytakõi (dos puntos),
5. Taikõi (comillas),
6. Taiky (guión),
7. Ñe’ẽrokái (paréntesis),
8. Kyndýi (signos de admiración) ha
9. Kyporandu (signos de interrogación)

Kyta (.)

Péva hina pe ta’ãnga’i oñandukáva jehai rupi taha’ehaéva pa’u puku jajapóva ñañe’ẽ jave. Jaipuru ñamondoho jave peteĩ ñe’ẽapesã, uperire ñamoñepyrũ hagua ambue ñe’ẽjoaju ipyahú-va. Kyta oñemohendajey, péicha jaguereko:

• 1.1. Kyta syry (punto seguido),
• 1.2. Kyta iguýpe (punto a parte) ha
• 1.3. Kyta paha (punto final)

1.1. Kyta syry: Jaipurúva ñambopaha jave peteĩ temian-du ha hapykuérinte ñamoheñoijeývo ambue ñe’ẽjoaju. Techa-pyrã: Peru omano Paraguaýpe, hogamíme. Heta tapicha ohayhu añetékuri chupe. Upe ary ha’e omanohaguépe ita’ýra ypykue omohu’ã iñemoarandu.

1.2. Kyta iguýpe: Kóva katu jaipuru ñamopa’ũ hagua umi temiandu’aty (párrafo). Techapyrã:

Temiandu’aty 1: Peru omano Paraguaýpe, hogamíme. Heta tapicha ohayhu añetéva chupe ome’ẽ chupe imaiteipaha. Upe ára ha’e omanohaguépe ita’ýra ypykue omohu’ã iñemoa-randu mitãrusumbo’ehaópe.

Temiandu’aty 2: Ama guasu ho’a Paraguay ári upe ka’aru. Ama renonderã oipeju mbarete yvytu. Arapýre overaverájepi hyapúvo arasunu ha aratiri ojeitývo hatãngue. Tuichaiterei oký-kuri upe ára ha’e omanohague.

1.3. Kyta paha: Ko ta’ãnga’i jaipuru ñamohu’ãitévo ñande jehai. Techapyrã: Ha péicha oguahẽkuri hu’ãme Peru rembiasakuemi.Por cierto "Kyta paha" significa "el punto de la paja"

Kyguái (,)

Kóva hína ta’ãnga’i oñandukáva pa’u mbykyvéva jajapóva ñañe’ẽ jave. Jaipuru:

1. Ñamopa’ũ hagua mokõi térã hetave vo-re peteĩ ñe’ẽjoajuguigua, ndaipóriramo ipa’ũmenguéra ñe’ẽjoajuha “ha”, “térã”, “ỹrõ”; ko’ãva omyengoviágui kyguáipe. Techapyrã: Hi’ajúma pakova, sandia, merõ, pakuri, yvapovõ ha inga.
2. Jahechauka hagua mokõi térã hetave temiandu peteĩ ñe’ẽjoajúpe. Techapyrã: Chive osẽ, oguata, oñani, oho momby-ry.
3. Ñehenói rire. Techapyrã: Kalo, ejumína. Nde, ndéve niko rohenoihína.
4. Oñepyrũ ha oñemohu’ãhápe ñe’ẽjoajueta po-guyguáva (oración subordinada). Techapyrã: Amo mitã’i akã-hatã, ojoguava’ekue kuatia ha haiha kuehe, péina ohóma im-bo’ehaópe.

Kytaguái (;)

Ko ta’ãnga’i ohechauka pa’ũ ipukumivéva kyguái oñandu-kávagui. Ndaha’éi ku ojoavyguasúva kyguáigui. Jaipurukuaa:

1. Ñamopa’ũ hagua ñe’ẽ’aty jaipuruhápe ñe’ẽjoajuha mbohova-kéva “jepémo”, “ága katu”, “upéicharõ jepe”. Techapyrã: Ore ro-guata, roñani, rojupi yvyra rakãre; upeicharõ jepe, naorekane’õi.
2. Jahechauka hagua mokõi térã hetave temiandu, ojuehe-gua’ỹva, oĩva peteĩ ñe’ẽjoajúpe. Techapyrã: Tuichaiterei oky, yvytu oipeju kyre’ỹ, arai oñemongu’e ápe ha pépe; ha katu ore rohovérõnte roho.

Kytakõi (:)

Kóva katu ohechauka pa’ũ ipukuvéva kytaguái oñanduká-vagui. Jaipuru:

1. Kuatiañe’ẽ ñamoñepyrũvo. Techapyrã: Che angirũ Chive: Ahai ndéve ko kuatiañe’ẽ...
2. Ñamboguapýta jave ñande jehaípe, ambue tapicha he’íva térã ohaíva. Techapyrã: Heta oñomongeta rire, peteĩva, kari Poli osẽ he’i: “ko ára guive jaikojeýta peteĩ ñe’ẽme”.

Taikõi (“”)

Ko’ã ta’ãnga’i jaipuru:

1. Jahesape’a hagua omoñe’ẽvape térã jahachausetereírõ peteĩ mba’e ñamomba’eguasu ỹrõ jahecharamóva. Techapyrã: Jaikóva guive ko tetãme oimeva’erã ñahendujepéma “kachíke” rembihasakue.
2. Ñamboguapy jave ñande jehaípe ambue tapicha remiandu, katuete ñamoñepyrũ ha ñamohu’ãva’erã taikõi reheve. Techapyrã: Hesukirito he’iraka’e:”Pejoayhúke che pohayhuhaguéicha”.

Taiky (-)

Jaipuru:

1. Ñamondohóvo peteĩ ñe’ẽ ha ipehẽ ñambojoa-pyjeývo iguýpe. Ñamopehẽvo peteĩ ñe’ẽ katuete ñamondoho-va’erã pu’ae opavápe. Techapyrã: oguapysetereí-kuri.
2. Jahechaukávo ñe’ẽ jaipurúva ambue ñe’ẽgui, ja’eporãsérõ, ndaha’éiva avañe’ẽmegua. Techapyrã: Ore mbo’ehára oñemoarandúkuri Gran Bretaña-pe, upépe oikuaájepe John-pe ha oñemoangirũ hese.

Ñe’ẽrokái ( )

Jaipuru:

1. Ñamohenda hag̃ua ipype temiandu omyesakãva taha’eha’éva mba’e, marandu, arange umíva. Techapyrã: Ñane retã tavarandu (ñe’ẽ, purahéi, jeroky, ñe’ẽnga) iporã ha tekotevẽ ñamyasãimive jaikoha rupi.

Kyndýi (¡!)

Ko’ã ta’ãnga’i jaipuru ñamomorã hag̃ua. Techapyrã: ¡Iporãitépa ko ára!

Kyporandu (¿?)

Ko’ãva jaipurukuaa ñe’ẽjoajúpe ndaipóriramo ñe’ẽpehẽtai ysaja porandúvaguigua “pa”, “piko”, “iko”. Techapyrã: ¿Mba’e reguereko nde ajakápe?. Jaipuru jave umi ñe’ẽpehẽtai ysaja po-randúvaguigua nañaikotevẽi ko’ã kyporandúre. Techapyrã: Mba’épa reguereko nde ajakápe ha moõpiko rehoreína.

Fuentes

• Por David Galeano Olivera (ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANI)