Teroja Guaraníme

Paparã

Ha'e ñe'ẽ omoteĩ ha otekome'ẽva terópe.

Techapyrã:

Amo	karai	marangatu
teroja	tero	teroja
moteĩva		tekome'ẽva
techaukarã

TEROJA ÑEMOHENDA

• 2.1. Teroja Tekome'ẽva
• 2.2. Teroja Moteĩva

TEROJA TEKOME'ẼVA

Ha'ehína umi teroja otekome'ẽ térã otekochaukáva terópe.

Techapyrã:

• puku / mbyky /
• porã / vai /
• pyahu / tuja /
• yvate / karape /
• piru / kyra /

Ñe'ẽjoajukatúpe (sintaxis), ko'ã teroja tekome'ẽvagui oiko moĩmbaha tekome'ẽva.

Techapyrã:

• Karai karape /
• Kavaju piru /
• Ita morotĩ /
• Teko potĩ /

TEROJA MOTEĨVA

Haꞌehína umi teroja omoteĩva teró-pe. Ohechauka, oñemomba'e térã oipapakuaáva terópe. Ñe'ẽjoajukatúpe ko'ã teroja moteĩvagui oiko moĩmbaha moteĩva. Teroja moteĩva oñemohendajey kóicha:

• 2.2.1. Teroja moteĩva techaukarã
• 2.2.2. Teroja moteĩva mba'éva
• 2.2.3. Teroja moteĩva papýva
• 2.2.4. Teroja moteĩva kuaa'ỹva

2.2.1. Teroja moteĩva techaukarã: Koꞌãva -héra heꞌiháicha- ohechauka tero oñemohenda agui térã oñemohenda mombyrevérõ. Oñemohendajey hikuái kóicha:

• 2.2.1.1. Teroja Moteĩva Techaukarã Tovakegua
• 2.2.1.2. Teroja Moteĩva Techaukarã Tovake'ỹgua

2.2.1.1. Teroja Moteĩva Techaukarã Tovakegua

Papytei	Papyeta	Techapyrä:
Ko	Ko'ã	Ko apyka
Pe	ã	Amo mesa
Amo	Umi	Pe jagua
		Ã mbarakaja

2.2.1.2. Teroja Moteĩva Techaukarã Tovake'ỹgua

Papyteĩ	Papyeta
Upe	Umi
Ako
Aipo
Ku

Techapyra:

• Upe karai ouva'ekue
• Ku mainumby oikoháicha
• Aipo mbokapu oikovaꞌekue

2.2.2. Teroja moteĩva mba'éva: Ha'ehína umi teroja oñemom-ba'éva teróre. Guaraníme, ojepuru ñe'ẽpehẽtai mboyvegua -teroja rekovia- ojehechauka hagua ava mbohapyha mba'e. Ko'ãva ñambopapyeta hagua ñambojoajúva'erã teróre ñe'ẽpehẽtai "kuéra” (tero juruguávare) ha "nguéra" (tero tĩguá-vare).

Techapyrã:

Papyteĩ	Papyeta
Che	Ñande/Ñane		Ore	Nde	Pende/Pene

H, Ij, Iñ, i, hi' H, Ij, Iñ, i, hi' + tero + kuéra (nguéra)

Ava mbohapyha mba'éva ñe'ẽpehẽtai (Índices de posesión de tercera persona) "H" puru: Kóva ojepuruvaꞌerã umi tero oñepyrũva taipu "T" térã "O"-pe; ja'eporãsérõ, ojepuruva'erã tero ijysaja'apýva ndive (T-O /R/H).

Techapyrã:

Che	roga	Che resa	Che retyma	Che rañykã	Che rova
Nde	róga	Nde resa	Ne retyma	Ne rañykã	Nde rova
	hóga	hesa	hetyma	hañykã	hova

"IJ” puru: Kóva katu oñembojoajuva'erã umi tero juruguá-re, oñepyrũva pu'aépe ha imuanduhéva ipu'ae pahápe.

Techapyrã:

Che ao	Che apyka
Nde ao	Nde apyka
ijao	Ijapyka

"IÑ" puru: Kóva oñembojoajuva'erã umi tero tĩguáre, avei oñepyrũva pu'aépe ha katu imuanduhéva ipu'ae pahápe.

Techapyrã:

Che akã || Che andai Ne akã || Ne andai Iñakã || Iñandai

"I" puru: Kóva ojepuruvaꞌerã umi tero oñepyrũva ambue pundiépe, ndaha'éiva “T”; ja'eporãsérõ, ndaha'éiva tero ysaja'apýva.

Techapyrã:

Che jagua	Che mbarakaja	Che kuatia
Nde jagua	Ne mbarakaja	Nde kuatia
Ijagua	Imbarakaja	Ikuatia

"HI" puru: Kóva katu ojepuruva'erã umi tero oñepyrũva pu'aépe. Ko pu'ae ñepyrũmby imuanduva'erã.

Techapyrã:

Che ára	Che áva
Nde ára	Nde áva
Hi'ára	Hi'áva

2.2.3. Teroja Moteĩva Papýva: Ha'e umi ohechaukáva tero retakue; ja'eporãsérõ, oipapa terópe. Oñemohendajey kóicha:

• 2.2.3.1. Teroja Moteĩva Papapy Papýva (numeral cardinal)
• 2.2.3.2. Teroja Moteĩva Papapy Papyháva (numeral ordinal)

2.2.3.1. Teroja Moteĩva Papapy Papýva. Ha'e umi teroja akóinte jaipurúva jepi jaipapa hagua opaite mba'e.

Techapyrã:

peteĩ - mokõi - mbohapy - irundy	Mokõi ryguasu
	Irundy apyka

2.2.3.2. Teroja Moteĩva Papapy Papyháva. Ko'ãva oñemoheñói ñambojoapývo ñe'ẽpehẽtai “ha” papapy papývare

Techapyrã:

• peteĩha /
• mokõiha /
• mbohapyha /
• irundyha /

Mbo'esyry peteĩha
Óga mokõiha iporãve
Apyka mbohapyha chemba'e
Kóva ha'e kuatia poha

2.2.4. Teroja moteĩva kuaa'ỹva: Ha'ehína omombe'úva tero retakue, ága katu nomohesakãporãiva mboýetépa upe tero reta-kue. Upeguivoi ou upe héra: kuaa'ỹva.

Techapyrã:

• mayma yvoty /
• oimeraẽ kavaju /
• heta kuatia /

TEROJA MOAMBUEHA

• 3.1. Papapy
• 3.2. Meña
• 3.3. Kokatu

3.1. Papapy

3.1.1. Umi teroja moteĩvape (techaukarã, mba'éva, pa-papýva ha kuaa'ỹva) jajuhukuaa papyteĩ ha papyeta. Péicha:

Papyteĩme	Papyetápe
(ko-pe-amo) /	(ko'ã-ã-umi) /
(che-nde-ne) /	(che-nde-ne + kuéra /nguéra) /
(peteĩ-peteĩha) /	(mokõi-mbohapy-irundyha) / (heta-mayma) /

Techapyrã:

Ko karai /	Ko'ã karai /
Che róga /	che rogakuéra /
Peteĩ kavaju /	Mbohapy óga /
Heta yvoty /

3.1.2. Ága katu, teroja tekome'ẽva ndaipapapýi Techapyrã:

• Pe karai marangatu Umi karai marangatu
• Papyteĩ Papyeta

Jahechakuaaháicha, “Pe karai” oĩ papyteĩme ha “Umi ka-rai” oĩ papyetápe; ága katu, teroja tekome'ẽva "marangatu", mokõivévape, naiñambuéi. Upévare, ja'ekuaa teroja tekome'éva ndaipapapyiha.

Meña

Teroja moteĩva (techaukarã, mba'éva, papapýva ha kuaa'ỹva) ha teroja tekome'ẽva, naimeñái hikuái.

Techapyrã:

• Umi karai marangatu Umi kuñakarai marangatu

Jahechakuaaháicha, teroja moteĩva techaukarã “Umi”, ha teroja tekome'ẽva “marangatu” naiñambuéi mokõive techa-pyrãme; jepémo upéicha, mokõive tero “karai” ha “kuñakarai” ojoavy hikuái imeñáme. Peteĩva ikuimbaꞌe meña ha ambuéva katu ikuña meña.

Kokatu

3.3.1. Teroja tekomeꞌẽva rehe ñambojoapykuaa umi ñe'ẽpehẽtai kokatuguigua. Péicha:

• Kokatu'ypy : vai (naiñeꞌẽpehẽtaíri)
• Kokatu Mbojojáva : vaive
• Kokatu Tuicháva : vaiete
• Kokatu Tuichavéva : vaieterei
• Kokatu Tuichaitéva : vairasa
• Kokatu Tuichaitevéva : vaietereirasa

3.3.2. Péicha avei jaꞌekuaa teroja moteĩva papapýva ha kuaa'ỹvape ohupytyha avei kokatu ñe'ẽpehẽtai.

Techapyrã:

• Peteĩete kuatia ajuhúkuri
• Hetaite apyka oĩ amo
• Hetaiterei karai oúkuri
• Hetaitereirasa mitãkuña ajuhúkuri upépe

Teroja jepuru:

Teroja ha'e ñe'ẽ omoirũva terópe ha heíva mba'éichapa térã moõ pevépa oguahẽ. Heta teroja oĩ, ha katu jaguereko haguã umíva ñande resa renondépe, jajesarekomíta ko kuaapy angáre.

Teroja

• Tekome ẽva: ha'e ñe'ẽ ombotekome'ẽva terópe.

Techapyrã

Mitã porã

Jagua hũ

Mesa apu'a

• Papapýva: hae umi ñeẽ ohechaukáva mboy térã mboyhápepa oĩ.

Mokõi, irundy, peteĩha

• Kuaaỹva: hae umi ñe'ẽ ndohechaukapáiva terópe, ndeiri mboýpa.

Heta, mbovy, ambue, oimeraẽ.

Ñambaapo kyre'ỹme

1- Ñamoñe'ẽ ã ñe'ẽjoaju ha upéi ñaguenohẽ teroja jajuhúva guive ha jae mba'éichaguapa.

1- Pe mitakuña guasu osapukái che kyvýpe.

2- Ore taita ogueru oréve mymba porãita.

3- Umi karai katupyry ombaapo hetaiterei.

4- Peteĩ mesa pyahu ajuhu nde rógape.

5- Oimeraẽ karia y marangatu ikatu opyta.

6- Amo mesa kya ndoipotái avave

TERO:

Néi ñañepyrũ jaikuaa guaraní ñeꞌẽnguéra jepuru, ikatuhaguãicha ñandekatupyryve guaraní ñeꞌẽ ha jehaípe. Ko árape jaikuaáta ha ñambaꞌapota tero rehe.

Tero - Sustantivo: Haꞌe ñeꞌẽ ombohérava ava, mymba, kaꞌavo térã mbaꞌe.

Techapyrã: Kame - óga – mbarakaja, manduvi.

Tero ñemohenda

a. Iñeꞌẽpuꞌandu rupi (por su fonética)

* Tero tĩgua (sustantivos nasales): Haꞌe umi tero oguerekóva puꞌae tĩgua (ã - ẽ - ĩ - õ - ũ – ỹ), térã pundie tĩgua (g - m - mb - n - nd - ng - nt – ñ) ipype.

Techapyrã: mandyju / petỹ / tañykã / tetyma.

* Tero jurugua (sustantivos orales): Háꞌe umi tero oguerekóva puꞌae jurugua (a - e- i - o - u – y), térã pundie jurugua (ch - g - h - j - k - l - p - r - rr - s - t - v - puso) ipype."

ã.Tero ipysokue rupi (por su extensión)

*Teratee (sustantivos propios): ha'e umi téra teete oñeme'ẽva ava, mymba, ka'avo terã mba'épe.

Techapyrã: Kalo, ysyry Paraguay.

*Terotee'ýva (sustantivos comunes): ha'e umi téra oñeme'ẽva ava, mymba, ka'avo terã mba'e aty ojojoguaguáva terã ojueheguáva ha ojojaveguávape.

Techapyrã: kuarahy, guyra, vaka.

Fuente

• Por David Galeano Olivera (ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANI)
• Marcos Senen Sosa González (ESTUDIANTE UNIVERSITARIO)