Tero Guaraníme

Tero guaraníme ha'e ñe'ẽ guaraníme ombohérava ava, mymba, ka'avo térã mba'e. Techapyrã: Kalo - jagua - Tajy - apyka.

Tero ñemohenda

• 2.1. Iñe'ẽpu'andu rupi (por su fonética)
• 2.2. Ijysaja rupi (por su morfología)
• 2.3. Hetepy rupi (por su estructura)
• 2.4. He'iséva rupi (por su significación)
• 2.5. Ipysokue rupi (por su extensión)

2.1. Tero ñemohenda iñe'ẽpu'andu rupi

• 2.1.1. Tero Tĩgua (sustantivos nasales)
• 2.1.2. Tero Jurugua (sustantivos orales)

2.1.1. Tero Tïgua: Ha'e umi tero oguerekóva pu'ae tĩgua (ã - ẽ - ĩ - õ - ũ – ỹ), térã pundie tĩgua (g - m - mb - n - nd - ng - nt – ñ) ipype.

Techapyrã: (ejemplos)

• Mandyju
• Petỹ
• Tañykã
• Tetyma.

2.1.2. Tero Jurugua: Ha'e umi tero oguerekóva pu'ae jurugua (a - e- i - o - u – y), térã pundie jurugua (ch - g - h - j - k - l - p - r - rr - s - t - v - puso) ipype.

Techapyrã:(ejemplos)

• Apyka
• Ao
• Juru
• Yvága.

Pene

2.2. Tero ñemohenda ijysaja rupi

• 2.2.1. Tero Ijysajateĩva (sustantivos uniformes)
• 2.2.2. Tero Ijysajakõiva (sustantivos biformes)
• 2.2.3. Tero Ijysaja'apýva (sustantivos triformes)
• 2.2.4. Tero Ijysajarundýva (sustantivos cuatriformes)

2.2.1. Tero ijysajateĩva: Ha'e umi tero oguerekóva peteĩ ysaja año ojepuru hagua.

Techapyrã:

• Jagua / pyhare / avañe'ẽ

2.2.2. Tero ijysajakõiva: Ha'e umi tero oguerekóva mokõi ysaja ojepuru hagua. Peteĩva héra ysaja'ypy ha oñepyrũjepi “T”-pe, ha ambuéva katu héra ysajapuru ha oñepyrũ “R”-pe. Ko'ã tero apytépe oĩve umi ombohérava ñane pehẽnguépe.

Techapyrã:

• Ysaja'ypy: Ta'ýra - Tajýra - Túva - Tykéra
• Ysajapuru: Ra'y - Rajy - Ru - Ryke

2.2.3. Tero ijysaja'apýva: Ha'e umi tero oguerekóva mbohapy ysaja ojepuru hagua. Ko'ãvape pe ysaja'ypy oñepyrũkuaa “T” térä “O”-pe, ha umi mokõi ysajapuru katu oñepyrũjepi “R” peteĩ-va ha ambuéva “H”-pe.

Techapyrã:

• Ysaja'ypy: Tova - Tetyma - Tañykã - Téra - Óga
• Ysajapuru 1: Rova - Retyma - Rañykã - Réra - Róga
• Ysajapuru 2: Hova - Hetyma - Hañykã - Héra – Hóga

2.2.4. Tero ijysajarundýva: Ha'e umi oguerekóva irundy ysaja ojepuru hagua. Koichagua terópe ysaja'ypy oñepyrũ “T”-pe, ha umi mbohapy ysajapurúgui mokõi oñepyrũ “R” ha “H”-pe. Ysaja-puru mbohapyha katu oñepyrũkuaa ambue pundiépe.

Techapyrã:

• Ysaja'ypy : Tymba - To'o
• Ysajapuru 1 : Rymba - Ro'o
• Ysajapuru 2 : Hymba - Ho'o
• Ysajapuru 3 : Mymba - So'o

2.3. Tero ñemohenda hetepy rupi

• 2.3.1. Teroteĩ (sustantivos simples)
• 2.3.2. Teroeta (sustantivos compuestos)

2.3.1. Teroteĩ: Ha'e umi tero oguerekóva ipype peteĩ ñe'ẽ añón-te térã oñembohetepeteĩva.

Techapyrã:

• Po
• Py
• Ara

2.3.2. Teroeta: Ha'e umi tero oguerekóva ipype mokõi térã hetave ñe'ẽ. Peteĩ ñe'ẽme ojojuhu ha oñomopeteĩ mokõi térã hetave ñe'ẽrapo, ha ojoajukatúvo ombohérava hikuái peteĩ mba'e pyahu. Peteĩ ñe'ẽntema oiko chuguikuéra.

Techapyrã:

• Apykahai
• Tupãmba'ejára
• Ararundy

2.4. Tero ñemohenda he'iséva rupi

• 2.4.1. Tero Ijysajakuaáva (sustantivos concretos)
• 2.4.2. Tero Ijysajakuaa'ỹva (sustantivos abstractos)

2.4.1. Tero ijysajakuaáva: Ha'e umi tero ñañandúva, jahecháva, hetéva, añeteguáva, ikatúva ñaha'ã ipohyikue, isa'y térã ijysaja.

Techapyrã:

• Jagua / apyka / óga.

2.4.2. Tero ijysajakuaa'ỹva: Ha'e umi tero nañañandúiva, jahe-cha'ỹva, añetegua'ỹ, ha noñembohetéiva. Ikatu'ỹva ñaha'ã ipoh-yikue, isa'y térã ijysaja.

Techapyra:

• Tupã / Yvága / Py'aguapy / Tekojoja

2.5. Tero ñemohenda ipysokue rupi

• 2.5.1. Teratee (sustantivos propios)
• 2.5.2. Teratee'ỹva (sustantivos comunes)

2.5.1. Teratee: Ha'e umi téra teete oñeme'ẽva ava, mymba, ka-'avo, térã mba'épe, ha heratee rupi ojoavýmava ambuévagui. Techapyrã:

• Chive / Paraguay / Kanindeju

2.5.2. Teratee'ỹva: Ha'e umi téra oñeme'ẽva ava, mymba, ka'avo térã mba'e aty ojojoguáva térä ojueheguáva ha ojojaveguávape.

Techapyrã:

• Kuña / Guyra / Táva

JESAREKOPYRÃ

1) Guarani ñe'ẽtépe ndajajuhumo'ãi tero ñemohenda heñoi rupi Castellano-peguáicha. Guaraníme ñe'ẽrapo naiñambuéi. Castellano-pe katu iñambue.

Aipórõ, ha jepémo upéicha, Guaraníme jajuhukuaa avei tero ñemohenda heñói rupi (por su orígen), kóicha:

• 1.1. Tera'ypy (sustantivo primitivo). Noñemoñáiva ambue ñe'ẽgui. Techapyrã: juru – tye – tĩ.
• 1.2. Teramoñare (sustantivo derivado). Ãva oñemoña oñembojoajúvo tero'ypýre opaichagua ñe'ẽ ỹrõ ñe'ẽpehẽtai.

Techapyrã:

• Juru (juru'i – juruvã – jurupy – jurukua)
• Tye (tye'i – tyevu – tyepy – tyepo)
• Tĩ (tĩgua – tĩngua – tĩmbe – tĩndy)

2) Guaraníme tero ñemohenda iñe'ẽpu'andu rupi oñemom-ba'eguasueterei. Péicha, tero jurugua ndive katuete jaipuru-va'erã ñe'ẽpehẽtai jurugua ha tero tĩgua ndive katuete jaipuru-va'erã ñe'ẽpehẽtai tĩgua.

Techapyrã:

• Aguaity / Ñanandy /

Jaikuaaháicha "Aguai" niko tero jurugua, upévare ñam-bojoajuva'erã hese ñe'ẽpehẽtai "ty". "Ñana" katu tero tĩgua upévare ñambojoapy hese ñe'ẽpehẽtai "ndy".

ARAPURU

• 3.1. Ysaja Arapuru Agagua (forma utente presentiva)
• 3.2. Ysaja Arapuru Mboyvegua (forma utente preteritiva)
• 3.3. Ysaja Arapuru Upeigua (forma utente futuritiva)
• 3.4. Ysaja Arapuru Mo'ãva (forma utente frustrativa)

Ko'ã ysaja oñanduka tero arapuru: ága, yma térã upéi. Oĩ avei oñandukáva tero arapuru oñembo'ajemo'ãva ha noñem-bo'ajéiva:

3.1. Arapuru Agagua: Ha'e pe oñandukáva tero puru agaite-voi.

Techapyrã:

• ao (che ao) /
• Pa'i (Amo Pa'i) /
• rembireko (ne rembireko) /
• akã (iñakã) /

3.2. Arapuru Mboyvegua: Ha'e pe oñandukáva tero puru ange, kuehe térã yma (hi'arejepéva). Kóicha jave oñembojoapyva'erã teróre ñe'ẽpehẽtai upeigua: kue, ngue, re.

Techapyrã:

• ao (che aokue) /
• rembireko (ne rembirekore) /
• akã (iñakãngue) /

3.3. Arapuru Upeigua: Ha'e pe oñandukáva tero puru upeigua, tenonderã gotyo. Kóicha jave oñembojoapyva'erã ñe'ẽpehẽtai upeigua: rã.

Techapyrã:

• ao (che aorã) /
• rembireko (ne rembirekorã) /
• Pa'i (mbohapy pa'irã) /

3.4. Arapuru Mo'ãva: Ha'e pe oñandukáva tero puru mo'a. Opurutava'ekue ha ojepuru'ỹva. Kóicha jave oñembojoapyva'erã ñe'ẽpehẽtai upeigua: rãngue.

Techapyrã:

• ao (Che aorãngue) /
• rembireko (ne rembirekorãngue) /
• Pa'i (Mbohapy Pa'irãngue) /

TERO MOAMBUEHA

• 4.1. Meña (género)
• 4.2. Papapy (número)
• 4.3. Kokatu (grado)

4.1. MEÑA

• 4.1.1. Kuimba'e Meña (género masculino)
• 4.1.2. Kuña Meña (género femenino)
• 4.1.3. Meña'ỹva (género neutro)
• 4.1.4. Meñajoja (género común)
• 4.1.5. Meñakuaa'ỹva (género epiceno)

4.1.1. KUIMBA'E MEÑA. Ko'ápe ija umi tekove heko-kuimba'éva. Upévare avei heta jey oñembojoapy teróre ñe'ẽ: “kuimba'e”, péicha jave oikóva ñe'ẽpehẽtai upeiguárõ. Ojepu-rukuaa avei ñe'ẽpehẽtai upeigua: "me", oñemomeña kuimba'e hagua peteĩ tero. Kóva ojepuru umi téra hekokuña añóva ndive; ja'eporãsérõ, oguereko'ỹva kuimba'e meña.

Techapyrã:

• karai /
• kavaju /
• mitãkuimba'e /
• vakame /
• ryguasume /

4.1.2. KUÑA MEÑA. Ko'ápe katu ija umi tekove hekokuñáva. Upévare avei heta jey oñembojoapy teróre ñe'ẽ: “kuña”, péicha jave oikóva ñe'ẽpehẽtai upeiguárõ.

Techapyrã:

• Kuñataĩ /
• vaka /
• Kame /
• mitãkuña /
• jaguakuña /

4.1.3. MEÑA'YVA. Ko'ápe ija umi mba'ehekove'ỹva; ja'eporãsérõ, ndahekokuimba'é'ỹ ha hekokuñá'ỹva. Amo hapó-pe, imeña'ỹva.

Techapyrã:

• Apyka /
• Tesa /
• Yvytu /
• Yvága /
• Tekojoja /
• Táva /

4.1.4. MEÑAJOJA. Ko'ápe katu ija umi tero ojoavy'ỹva, ojepurukuaáva kuimba'e ha kuñáramo. Ko'ãva rehe, oñembojoa-vy hagua, oñembojoapy ñe'ẽpehẽtai upeiguárõ: “kuimba'e” ha “kuña”, peicharõ añoite oñembohekokuimba'e ỹrõ katu oñem-bohekokuña. Techapyrã: “Mitã” (kóva jaipurukuaa kuimba'e ha kuñarõ. Ñambojoavysérõ, ñambojoajúmanteva'erã hesekuéra: “kuimba'e” / mitã-kuimba'e; ha “kuña” / mitãkuña).

“Memby” (kóva avei jaipurukuaa kuimba'e ha kuñarõ. Ñambojoavysérõ, ñambojoajúmanteva'erã hesekuéra: “kuimba'e” / membykuimba'e; ha “kuña” / membykuña).

4.1.5. MEÑAKUAA'YVA. Ko'ápe ija umi mymba mirĩmimi, michĩgui ndojekuaáiva ha'épa kuimba'e térã ha'épa kuña.

Techapyrã:

• tahýi /
• ñati'ũ /
• lembu /
• tarave /

4.2. PAPAPY

• 4.2.1. Papykõi (número genérico)
• 4.2.2. Papyteĩ (número singular)
• 4.2.3. Papyeta (número plural)

4.2.1. PAPYKÕI. Guaraníme niko tero ndaipapapyjekuaái ha'eño jave; ja'eporãsérõ, noĩri papyteĩme ha noĩrinte avei pap-yetápe. Upévare ja'e upe jave tero ipapykõiha.

Techapyrã:

• jagua /
• óga /
• apyka /
• karai /
• tesa /
• yvytu /

4.2.2. PAPYTEĨ. Tero ipapyteĩ hagua katuete ogueraha-va'erã Teroja Moteĩva papyteĩme (techaukarã, mba'éva, papý-va térã kuaa'ỹva).

Techapyrã:

• Ko jagua /
• Pe yvytu /
• Amo karai /
• Upe pyhare /
• Peteĩ apyka /
• Che róga /

4.2.3. PAPYETA

• 4.2.3.1. Papyeta apopyre (plural de construcción)
• 4.2.3.2. Papyetaite (plural específico)

4.2.3.1. PAPYETA APOPYRE. Tero ipapyeta hagua katuete oguerahava'erã Teroja Moteĩva papyetápe (techau-karã, mba'éva, papýva térã kuaa'ỹva).

Techapyrã:

• Ko'ã karai /
• Umi apyka /
• Heta karai /
• Mayma yvoty.

4.2.3.2 PAPYETAITE

• a. Papyetaite Ha'etéva (plural especifico discriminativo)
• ã. Papyetetaite Mbohetáva (plural específico de multitud)

a. PAPYETAITE HA'ETÉVA. Kóva ojehu ñambojoajúrõ teróre ñe'ẽpehẽtai upeigua “kuéra” (tero jurugua ndive), ha “nguéra” (tero tĩgua ndive). Ko'ã ñe'ẽpehẽtai (kuéra ha nguéra) katuete ojoajuva'erã teróre.

Techapyrã:

• karaikuéra /
• ogakuéra /
• mitãnguéra /
• ñe'ẽnguéra.

ã. PAPYETAITE MBOHETÁVA. Kóva ojehu ñambojoajúrõ teróre ñe'ẽpehẽtai upeigua “eta”, tero ijapýrõ pu'ae kangýpe (i - ĩ - u - ũ - y - ỹ); ha “ita”, tero opárõ pu'ae atãme (a - ã - e - ẽ - o - õ).

Techapyrã:

• Tero opáva Pu'ae'atãme: jaguaita - apykaita - ogaita. Tero opáva Pu'ae kangýpe: kavajueta - ju'ieta - petỹeta.

4.3. KOKATU

• 4.3.1. Kokatu'ypy (grado positivo)
• 4.3.2. Kokatu Mbojojáva (grado comparativo)
• 4.3.3. Kokatu Tuicháva (grado superlativo)
• 4.3.4. Kokatu Tuichavéva (grado supersuperlativo)
• 4.3.5. Kokatu Tuichaitéva (grado superlativísimo)
• 4.3.6. Kokatu Tuichaitevéva (grado ultrasuperlativo)
• 4.3.7. Kokatuvusu (grado excelso)

4.3.1. KOKATU'YPY. Kóva niko oñanduka tero ha'etéva, heko-petéva, ndahekoambuéiva. Nombojoapýiva hese mba'eveichagua ñe'ẽpehẽtai.

Techapyrã:

• yvoty /
• mitã /
• karia'y /
• kuimba'e /

4.3.2. KOKATU MBOJOJÁVA

• 4.3.2.1. Kokatu Mbojojáva Mbotuicháva (comparativo de superioridad)
• 4.3.2.2. Kokatu Mbojojáva Moñondivéva (comparativo de igualdad)
• 4.3.2.3. Kokatu Mbojojáva Momichĩva (comparativo de inferioridad)

4.3.2.1. KOKATU MBOJOJÁVA MBOTUICHÁVA. Kóvape katu peteĩ tero, mokõigui, oñembotuicha ñe'ẽpehẽtai upeigua "ve" rupive; ja'eporãsérõ, tuichave ambuégui.

Techapyrã:

• Luchi ikaria'yve Luchígui /
• Kóva ijyvotyve amóvaicha /

4.3.2.2. KOKATU MBOJOJÁVA MOÑONDIVÉVA. Kóva oñan-duka mokõi térã hetave tero ojojaha, ndojoavyiha ojoehegui. Pe-varã peteĩvare oñemboajúva'erã katuete ñe'ẽpehẽtai upeigua "icha".

Techapyrã:

• Luchi ikaria'y Lakúicha /
• Kóva ijyvoty amóvaicha /

4.3.2.3. KOKATU MBOJOJÁVA MOMICHĨVA. Kóvape katu pe-teĩ tero, mokõigui, oñemomirĩ ñe'ẽpehẽtai upeigua "ive" rupive; ja'eporãsérõ, imirĩve ambuégui.

Techapyrã:

• Luchi ikaria'y 'ive Lakúgui /
• Kóva ijyvoty'ive amóvagui /

4.3.3. KOKATU TUICHÁVA. Kóva ha umi ambue kokatu ñahe-sa'ỹijótava oñanduka tero ñemongakuaakuaave, ñembo-tuichatuichave. Ko kokatu ombojoaju teróre ñe'ẽpehẽtai upeigua "ite", tero ijapýrõ pu'ae kangýpe (i - ĩ - u - ũ - y - ỹ); ha “ete”, tero opárõ pu'ae atãme (a - ã - e - ẽ - o - õ).

Techapyrã:

• karia'yete /
• karaiete /
• mitãite /

4.3.4. KOKATU TUICHAVÉVA. Kóva ombojoaju teróre ñe'ẽpehẽtai upeigua "iterei", tero ijapýrõ pu'ae kangýpe (i - ĩ - u - ũ - y - ỹ); ha “eterei”, tero opárõ pu'ae atãme (a - ã - e - ẽ - o - õ).

Techapyrã:

• karia'yeterei /
• karaieterei /
• mitãiterei /

4.3.5. KOKATU TUICHAITÉVA. Kóva ombojoaju teróre ñe'ẽpehẽtai upeigua "rasa".

Techapyrã:

• karia'yrasa /
• mitãrasa /

4.3.6. KOKATU TUICHAITEVÉVA: Kóva ombojoaju teróre ñe'ẽpehẽtai upeigua "itereirasa", tero ijapýrõ pu'ae kangýpe (i - ĩ - u - ũ - y - ỹ); ha “etereirasa”, tero opárõ pu'ae atãme (a - ã - e - ẽ - o - õ).

Techapyrã:

• karia'yetereirasa /
• mitãitereirasa /

4.3.7. KOKATUVUSU: Kóva ha'ehína kokatukuéra ruvicha, upe tuichavéva, ijojaha'ỹva. Kóva ombojoaju teróre ñe'ẽpehẽtai upeigua "pavẽ".

Techapyrã:

• Karia'ypavẽ /
• Mburuvichapavẽ /

JESAREKOPYRÃ Ko'ã ñe'ẽpehẽtai kokatuguigua jaipurúva tero ndive, ha'e avei umi jaipurútava teroja, ñe'ẽtéva ha ñe'ẽteja ndive.

Fuente

• Por David Galeano Olivera (ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANI)