Avañe'ẽ

Avañe'ẽ
Yvy henda oĩva:	Ñemby Amérika
Tetãnguéra:	Arhentína Paraguái Pindoráma Vorívia
Máva oñe'ẽva:	Haimete 6.500.000 (2020)
Filiación genética:	Tupí ñeꞌẽ   Tupi ha guarani ñe'ẽ     Subgrupo I      guarani
Subdivisiones:	—
ISO 639-1	—
ISO 639-2	—
ISO 639-3	—
Avañeꞌẽ yvórape.

Aranduka avañe'ẽme

Avañe'ẽ ombohéra hikuái umi Guaranikuéra-pe iñe'ẽ teépe. Guaranikuera ha'e peteĩva umi te'yikuéra Amérika-gua ñe'ẽnguéra apytépe hetave iñe'ẽhárava, oñemohendáva irundy tetãnguéra iñambuévape (Paraguái, Arahentína, Volívia ha Pindoráma). Avei, ha'eñoite ojehechakuaáva ñe'ẽ teéramo peteĩ tetã Ñembyamérika-guápe.

Tupi ha guarani ñe'ẽ aty guasu rehegua, oguereko hetáichagua ñe'ẽnunga, upéicharõ jepe oĩ jekupyty ijapytepekuéra ha heta mba'épe ojojogua ko'ã ñe'ẽnungakuéra.

Avañe'ẽ ha karaiñe'ẽ ha'e Paraguái retaãme ñe'ẽ tee ary 1992 guive. Japypateĩ 2006 Mercosur-pe Karaiñe'ẽ ha Peroñe'ẽ ndive.

Ñe'ẽ ypy

Avañe'ẽ he'ise Idioma Guarani. Péva ha'ehína pe ñe'ẽ ha'ekuéra oipurúva oñomongeta hag̃ua, ombohasávo ojupe hemiandu, hembikuaa, hembiasa ha hembipota. "Ava" niko he'ise tekove, yvypóra, tapicha, kuimba'e térã kuña oikóva oñondive, peteĩ avano'õme (sociedad); "ñe'ẽ" ikatu he'ise "ñemongeta ahy'o pu rupive". Péva ha'ehína pe tembipuru guasu guarani kuéra oipurúva ojokupyty hag̃ua, ojoapytépe. Ñe'ẽ niko omopeteĩ chupekuéra ha ohechauka avei avakuéra oikoha peteĩ tetãme ha upe tetãme ojepuruha peteĩ ñe'ẽte, ha’éva avañe'ẽ.

Guarani ñe'ẽte ñemohenda

Opaite ñe'ẽte oĩva yvy ape ári niko oñemohendakuaa ñe'ẽkuaaty (lingüística) rupive ha upevarã tekotevẽ ñanemandu'a Augusto Schleicher (1821-1867) (rusú poapypasá kôipopá ha peteî - rusú poapypasá poteîpopáha pokôî)rembiapokuéreha, ha'e oheja avei hapykuere ñe'ẽkuaaty rembiasápe. Schleicher he'íkuri ñe'ẽte ikatuha oñemohenda mbohapýpe, kóicha:

• Ñe'ẽnguéra iñe'ẽpehẽteĩva (lenguas aislantes o monosilábicas), ko'ãva apytépe oĩ chinañe'ẽ, iñe'ẽpehẽteĩteĩva (Fu – Man – Chu).
• Ñe'ẽnguéra iñe'ẽjoapykuaáva (lenguas aglutinantes), tuykiañe'ẽ guaicha, ombojoajúva ñe'ẽpehẽtai (afijo) ñe'ẽrapóre (raíz). Iporã ja'e avañe'ẽ oñemohendaha avei ko'ãva apytépe (n-a-mbo-guata-se-i-eté-pa-kuri).
• Ñe'ẽnguéra iñe'ẽrapoambuéva (lenguas de flexión), umi ñe'ẽte indoeuropeo-icha. Ko'ãvape, ñe'ẽ iñambue iñe'ẽrapópemavoi karaiñe'ẽme ojehuháicha (camin/o, as, a, amos, áis, an).

Aipórõ guarani ñe'ẽte ija umi iñe'ẽjoapykuaáva apytépe, ha upépe ojoavýma karaiñe'ẽgui oñemohendáva umi iñe'ẽrapoambuéva apytépe. Ko mba'e iporã ñamyesakã oĩgui heta tapicha -yma ha ko'ága- oñeha'ãva ohesa'ỹijo avañe’ẽ Castellano oñehesa'ỹijoháicha, ha ivaivéva -oikuaaporã’ỹre- oipuruséva Guarani ñe’ẽre Castellano ñe’ẽtekuaa.

Ñe'ẽjoapykuaa

Ñe'ẽjoapykuaa avañe'ẽme niko ojehu mokõi térã hetave ñe'ẽ ỹrõ ñe'ẽpehẽtai -ñepyrũrãme ojoavýva he’isévape- ojoaju jave omoheñói hag̃ua peteĩ ñe'ẽ pyahu, he'ise pyahúva avei.

Guarani ñe'ẽtépe ñe’ẽjoapykuaa oñemohendajey mokõime: Ñe'ẽjoapyete (composición), ha ñe'ẽpehẽpurukuaa (polisíntesis).

• Ñe'ẽjoapyete

Kóvape umi ojoajúva ñe’ẽmanteva’erã (palabra), taha’eha’éva. Techapyrã:

Tero + tero: pirapire (pira + pire)

Tero + teroja moteĩva papýva: jasykõi (jasy + mo-kõi)

Tero + teroja tekome’ẽva: ka'aguasu (ka’a + guasu)

Tero + ñe’ẽteja: ta'ãngambyry (ta’ãnga + mo-mbyry)

Tero + ñe’ẽtéva: apykahai (apyka + hai)

Teroja tekome'ẽva + teroja tekome'ẽva: hovyũ (hovy + h-ũ)

Oĩ avei ñe'ẽ ojoajuhápe mbohapy téra hetave he’iséva, peteĩ ñe’ẽ añorã. Techapyrã:

Tero + tero + tero: tupãmba'ejára (tupã + mba'e + jára)

Tero + 2 teroja tekome’ẽva: mba'everaguasu (mba’e+vera+guasu)

Tero + tero + ñe’ẽtéva + tero: ñe'ẽpehẽpurukuaa (ñe’ẽ+pehẽ+puru+kuaa)

• Ñe'ẽpehẽpurukuaa

Kóvape katu umi ojoajúva ñe'ẽ ha ñe'ẽpehẽtai. Iporã ja'e avañe'ẽme jaguerekoha hetaiterei ñe’ẽpehẽtai opaichaguáva (ára, ysaja, kokatu, ñe’ẽteko ha ambuéva). Techapyrã:

N: ñe'ẽpehẽtai: ysaja (forma)

O: ñe'ẽpehẽtai: avaite ha papyguigua (número y persona)

Poro: ñe'ẽpehẽtai: ñe'ẽ'apoha (voz)

Mbo: ñe'ẽpehẽtai: ñe'ẽ'apoha (voz)

Guero: ñe'ẽpehẽtai: ñe'ẽ'apoha (voz)

Guata: ñe'ẽ ñe'ẽtéva (verbo)

Se: ñe'ẽpehẽtai: ñe'ẽteko (modo)

I: ñe'ẽpehẽtai: ysaja (forma)

Etereirasa: ñe'ẽpehẽtai: kokatu (grado)

Pa: ñe'ẽpehẽtai: ysaja (forma)

Kuri: ñe'ẽpehẽtai: ára (tiempo), ha

Hikóni: ñe'ẽpehẽtai: ára (tiempo).

Hai'ypyhára ha ñe'ẽtekuaahára

Avañe'ẽ ojehai ñepyrũ p'’i Franciscano ha Hesuitakuéra og̃uahẽ rire Paraguái retãme. Ha'ekuéra oikotevẽkuri guarani ñe'ẽtére ombohasa hag̃ua Hesukirito jeroviakatu ñande ypykuérape. Upevarã ha'ekuéra oipurúkuri karaiñe'ẽte tai (letra) ha heta apañuãime (problema) ojejuhúkuri ndikatúigui ohai heta taipu (fonema) avañe'ẽgua. Techapyrãrõ, karaiñe'ẽme ndaipóri pu'ae jurugua: "y", pu'ae tĩgua: "ã, ẽ, ĩ, õ, ũ, ỹ" ha puso (').

Jepémo upéicha, ary 1591, Fray Luis de Bolaños, franciscano, ohaíkuri kuatiañe'ẽ peteĩha avañe'ẽme, ñane retãme. Hembiapokue héra "Catecismo en Guaraní". Upégui, Pa'i Antonio Ruíz de Montoya, hesuíta, ohaíkuri Guarani ñe'ẽryru ha ñe'ẽtekuaa peteĩha, ñane retãme. Upe hembiapokue ypykue héra "Tesoro de la Lengua Guaraní", ohaíva'ekue ary 1639. Upéi, ary 1640, onohẽkuri "Arte y vocabulario de la Lengua Guaraní". Ipype Ruíz de Montoya ohesa'ỹijoma Guarani ñe'ẽpukuaa (fonología), ñe'ẽysajakua (morfología) ha ñe'ẽjoajukatu (sintaxis). Avei 1640 ohaíkuri "Catecismo de la Lengua Guaraní".

Upéi, ary 1705, Pa’i Joseph Serrano, hesuíta, ombohasákuri Guaraníme "De la diferencia entre lo Temporal y lo Eterno". Ary 1721 katu Pa’i Paulo Restivo, hesuíta, ohaíkuri latín ha avañe’ẽme “Manuale ad usum Patrum Societatis Jesu”. Ary 1724, Nicolás Japugua'ỹ, ñande ypykue i-kristiáno rekova, ohaíkuri “Explicación del catecismo en Lengua Guaraní”. Upe ary upévape Pa’i Antonio Ruíz de Montoya ha Pa’i Paulo Restivo ohaíkuri “Arte de la Lengua Guaraní”, oñehesa'ỹijojeyhápe Guarani ñe’ẽtekuaa. Ary 1727, Nicolás Japugua'ỹ ohaíkuri ambue hembiapo hérava “Sermones y Exemplos en Lengua Guaraní”.

Upe rire, ary 1867, Paso Pukúpe, Ñorairõ Guasu aja, oñemboajékuri Guarani ñe'ẽte haikatu, ojepuru'akue "Kavichu'i", "El centinela", "Cacique Lambaré" ha "La Estrella" jehaípe. Tapicha omoañeteva'ekue haikatu ha'ékuri: Luis Caminos, Carlos Riveros, Andrés Maciel ha Juan Crisóstomo Centurión.

Ary 1920 guive -Moisés Santiago Bertoni ñemotenonde rupive- omba’apókuri Academia Guaraní. Upépe ono’õ: Manuel Domínguez, Ignacio A. Pane, Eloy Fariña Núñez, Guillermo Tell Bertoni, Tomás Ozuna ha Narciso R. Colmán. Academia omoambuejepékuri héra. Péicha “Academia Guaraní” rire oñembohérakuri “Academia de Lengua e Instituto de Cultura Ibero-Guaraní”; upéi “Academia de la Cultura Guaraní”, ha ipahápe, ága peve, “Academia de la Lengua y Cultura Guaraní”.

Moisés Santiago Bertoni heta ohesa’ỹijojepékuri ñane avañe’ẽ. Hembiapoita apytépe oĩ peteĩ hérava “Influencia de la Lengua Guaraní en Sudamérica y Antillas” (1916), omyesakãháme avañe’ẽ jehai ha ñe’ẽpykuaa (semántica). Avei ohaíkuri “La lengua Guaraní como documento histórico” (1920), “La civilización Guaraní” (1922) ha “Ortografía Guaraní” (1927).

Juan Franciso Recalde omoheñóikuri, ary 1923, ambue Guarani rayhuhára ndive avano’õ hérava Cultura Guaraní. Avei, Recalde ohaíkuri “Nuevo método de ortografía Guaraní”, ary 1924. Ipype ohesa'ỹijókuri: pu’ae tĩgua, pu'ae ahy'ogua, pu'ae ahy'otĩgua, achegety, pundiekuéra, papapy ha ñe’ẽtéva. Ary 1926, Guillermo Tell Bertoni ohaíkuri “Fonología, prosodia y ortografía de la Lengua Guaraní”. Ipype ohesa’ỹijókuri avañe’ẽ purãngatu, ñe’ẽpukuaa, ysaja mbotove ha España ñe’ẽ oikéva Guaraníme. Avei ohaíkuri “Diccionario Guajaki – Castellano” (ary 1939) ha “Análisis glotológico de la Lengua Guaraní” (ary 1941).

Ary 1935, Antonio Ortiz Mayans ohaíkuri “Diccionario Castellano-Guaraní”. Ha’e onohẽkuri avei “Breve diccionario Guaraní-Castellano, Castellano-Guaraní” (1941). Hembiapo pyahuve héra “Lecciones de Guaraní. Ore ñe’ẽgui otyky hiérete” (1984).

Ary 1939, avano'õ hérava Cultura Guaraní omyasãikuri Guarani ñe’ẽte achegety oipurútava ojoapytépe ha ombohérava “Ortografía de la Lengua Guaraní adoptada por Cultura Guaraní del Ateneo Paraguayo”. Upe achegety apópe omba’apókuri ko'ã tapicha: Manuel Riquelme, Emiliano Gómez, Adolfo Avalos, Feliciano Morales, José del Pilar Avalos, César Samaniego, Narciso R. Colmán, Juan C. Díaz ha Félix Fernández.

Ary 1944, osẽkuri yvytu pepóre Cipriano Codas rembiapokua hérava “Elementos de ortografía razonada de la Lengua Guaraní”. Avei, ary 1944, Pa’i Antonio Guasch ohaíkuri “El idioma Guaraní. Gramática”, ha’evahína Guarani ñe’ẽtekuaa mokõiha, upéi ha'evoi omohypy'ũvéva ha omboherapyahujeýva “El idioma Guaraní. Gramática y antología de prosa y verso”. Upe hembiapópe Guasch ohesa'ỹijo avañe'ẽ ñe’ẽtekuaa (ñe’ẽpukuaa, ñe’ẽysajakuaa ha ñe'ẽjoajukatu). Ary 1948, Guasch ohaíkuri avei “Diccionario Guaraní-Castellano / Castellano-Guaraní” hetaitéma ojepurúva ha upehaguére heta jey oñenohẽjeýva. Ipahápe, ary 1955, Guasch ohaíkuri “Catecismo de la Doctrina Cristiana”.

Avei 1944 guive Reinaldo Julián Decoud Larrosa ombo’eñepyrũkuri Guarani ñe’ẽtekuaa ha’e oipyahãva ha omoherakuã hatãvéva omoheñóivo, ary 1961, Instituto de Lingüística Guaraní del Paraguay, ha’e oisãmbyhy’ypyva’ekue. Decoud Larrosa rembiapokue upe hekoverosãvéva ha ága meve ojepurúva Guarani ñe’ẽte ñembo’épe.

Ary 1946, Eduardo Saguier ohaíkuri "El idioma Guaraní – Método práctico" ohesa'ỹijohápe: achegety, pu’ae, pundie, muanduhe, tero, teroja, terarãngue, ñe’ẽtéva ha papapy. Upéi, ary 1951, onohẽkuri “Martín Fierro en Guarani”. Ary 1950, Anselmo Jover Peralta ohaíkuri “El Guaraní en la Geografía de América”, ha Tomás Osuna ndive onohẽkuri "Diccionario Guaraní-Español y Español-Guaraní".

Upe árype (1950), oikókuri Montevideo, Uruguaý-pe, amandaje guasu oñemboherava’ekue Primer Congreso Internacional Guaraní-Tupí. Ñane retã rérape ohókuri upépe: Guillermo Tell Bertoni, Reinaldo Julián Decoud Larrosa, Antonio Guasch, Hérib Campos Cervera, Rogelio Escobar Gómez, Antonio Ortíz Mayans ha Óscar Ferreiro. Upépe oñemboajékuri peteĩ achegety avañe’ẽme g̃uarã. Upéi, ary 1956, oikókuri Paraguaýpe, ñane retãme, ambue amandaje oñemboherava'ekue Segundo Congreso Internacional Guaraní-Tupí.

Ary 1961, Gaspar N. Cabrera ohaíkuri “Guaranỹrõ I. Fundamento de la enseñanza y fonología del Idioma Guaraní”. Upéi, ohaíkuri “Carácter peculiar de la cultura Guaraní” (1965), “Guarañỹrõ II. Escritura y numeración del idioma Guaraní” (1969) ha “Significado de la palabra Guairã” (1972).

Ary 1981, Basílides Brítez Fariña ohaíkuri “Curso de idioma Guaraní. Sistema grafía tradicional”, ohesa’ỹijóhape ha’e oikũmbyháicha avañe’ẽ ñe’etekuaa (ñe’ẽpukuaa, ñe’ẽysajakuaa ha ñe’ẽjoajukatu). Upéi, ary 1983, Natalia Krivoshein de Canese onohẽkuri “Gramática de la Lengua Guaraní” ombopyahujeýva upe rire (2001) Feliciano Acosta ndive. Iporã ñanemandu’a avei, ary 1990, Natalia de Canese ha Feliciano Acosta onohẽhague “Ñe'ẽryru. Diccionario Guaraní-Español”. Ha’ekuéra omoinge kóva ryepýpe heta ñe’ẽ pyahu mitã oipurúva mbo’ehaópe.

Ary 1992, Félix de Guarania onohẽkuri hembiapokue hérava "Curso práctico de Idioma Guaraní". Uperire, ary 1998, ohaíkuri "Gran diccionario Katygára". Ha upe mboyve onohẽjepékuri ambue ñe'ẽryru hérava "Diccionario Ñe'ẽ Aty Mirĩ".

Ary 1993, José Valentín Ayala oikuatiákuri hembiapo hérava "Gramática Guaraní", upéi ombopyahujeýva ha ombohérava “Nueva Gramática Guaraní” (2000).

Ary 1996, Miguel Verón ha Ángel Arce onohẽkuri ñe'ẽryru hérava "Diccionario usual de la Lengua Guaraní". Ary 1997, Celso Avalos Ocampos onohẽkuri hembiapokue hérava "Diccionario etimológico Guaraní – Castellano. Guarani ñe'ẽngatu".

Lino Trinidad Sanabria ohaíkuri “Polisíntesis Guaraní. Contribución para el conocimiento tipológico de esta lengua amerindia”, ary 1998, ha ipype ohesa’ỹijo Guarani ñe’ẽte ñemohenda. Ko tembiapópe ohechauka avañe’ẽ ñe’ẽpehẽpurukuaa. Upéi, ko’ága, ary 2002, onohẽ hembiapo tuichavéva, hérava “Avañe’ẽ. Gran diccionario Guaraní”.

Ary 1999, David A. Galeano Olivera ohaíkuri “Diferencias gramaticales entre el Guaraní y el castellano: estudio contrastivo y su incidencia en la educación” ohechaukahápe –ñe'ẽtekuaa ñembojáva rupive- moõpa ojoavy hikuái Guarani ha castellano. Upe árype (1999) avei Feliciano Acosta onohẽkuri hembiapo hérava “Guarani ñe'ẽpyahu, juehegua ha juehegua'ỹ”. Avei, ary 1999, Ida Genes ohaíkuri ñe'ẽnguryru hérava “Ñe’ẽroky. Ñe’ẽryru Guarani”.

Ary 2000, Domingo Adolfo Aguiler oikuatiákuri hembiapokue hérava “Diccionario koygua. Sinónimos informales en Guaraní”. Upe tembiapópe ha’e ohechauka mba'éichapa heta ñe'ẽ ha ñe'ẽjoaju jaipuru Guaraníme ñe'ẽ jueheguarõ.

Ary 2002, Ramón Silva onohẽ hembiapokatu hérava “Primer diccionario neológico Guaraní”, omohysyihápe heta ñe'ẽ pyahu ojepurúva avañe'ẽ ñembo’épe ha ambue henda rupi.

Ary 2002, David Galeano Olivera onohẽ iñaranduka hypy'ũvéva hérava "Guarani Ñe'ẽkuaaty – Lingüística (en) Guaraní", oguerekóva opaichagua marandu Guarani reko ha avañe'ẽ rehegua. Ko aranduka ojehaipaite avañe'ẽme. Ipype jajuhukuaa: ñe'ẽpukuaa, ñe'ẽysajakuaa, ñe'ẽjoajukatu; ha upéicha avei, Guarani ñe'ẽte ñemohenda ñe'ẽteita apytépe.

Apeve Guarani hai'ypyhára ha ñe'ẽtekuaahára rysýi, jepémo ha'ekuéra oñanduka hikuái hemiandu ha hembikuaa karaiñe'ẽtépe térã ombojoparahápe Guarani ha España ñe'ẽte.

Mbo'ehára ha aranduka ñe'ẽtekuaaguigua

Heta mbo'ehára katupyry oikuaauka -ñane retã ha ambue tetã rupive- Guarani ñe'ẽtekuaa, ohaíva hikuái tekombo’erã. Umíva hína aranduka (texto) apohára.

Ja'ekuaa avei Ministerio de Educación, ary 1994 guive, aranduka ñe'ẽkõime, mitã ha mitãrusu oipuruva’erã iñemoarandúpe. Avei, iporã ñanemandu'a mayma mbo'erã (asignatura) oñembo'eva'erãha mokõive ñe'ẽme.

Ipahápe, tekotevẽ ñamomba'eguasu Ida Genes, María Elvira Martínez de Campos ha María Eva Mansfeld de Agüero rembiapokue, Ministerio de Educación ryepy guive omyasãiva Guarani ñe’ẽte Tekombo’e Myatyrõme (reforma educativa). Jepémo upéi mbohapyve rendaguépe oñemohenda mbo’ehára hekokatu'ỹva oñeha'ãva'ekue oityjey yvýre tembiapo guasuete avañe’ẽ rayhupápe ojejapóva.

Ehecha avei

• Guarani Ñe'ẽte ha Arandu Anamandaje
• Tupi ha guarani ñe'ẽ
• Guarani Ñe’ ẽ Rerekuapavẽ

Mandu'apy

• Ohai David Galeano Olivera (Ateneo de Lengua y Cultura Guarani - Paraguay)
• Avañe´ẽ

Joaju

• Wikimedia Commons oguereko ta'ãnga Avañe'ẽ reheguaCommons.
• Mapa lingüístico de Muturzikin.com de las lenguas tupí-guaraníes
• Arte de la lengua guaraní, 1724 Ruíz de Montoya, Antonio
• Tesoro de la lengua guarani, 1639 Ruíz de Montoya, Antonio
• Ateneo de Lengua y Cultura Guaraní
• Verón, Miguel Ángel. „Guarani ñe’ẽ digital érape: hendonderã ha oha’arõva ichupe“ (in es). Arandu UTIC, VII (1) (2020). ISSN 2311-7559.